మొత్తం పేజీ వీక్షణలు

23, ఆగస్టు 2024, శుక్రవారం

సాయద్వాన సంశయః - న్యాయ దర్శనము

 న్యాయ దర్శనము - సంశయ * సందేహము

ప్రథమాధ్యాయమున ప్రమాణాది పదార్థము నామముతో పేర్కొనబడి వాని క్షణవిభాగము చేయబడినవి. ఈ యధ్యాయమున నాయా పదార్థమును క్రమముగా పరీక్షింపదచి సూత్రకారుడు ముందుగా సంవయమును పరీక్షించుచున్నాడు. పాటక్రమము ననుసరించి ప్రమాణమును ముందు పరీక్షింపవసియుండ వానిని విడిచి సంశయమును పరీక్షించుటకు కాకరణము సంశయింపక విచారణ కుగుకుండుటయే.

పూర్వపక్షము : 

‘‘ సమానానేక ధర్మాద్యవసాయదన్యతర దర్మాద్యవ

సాయద్వాన సంశయః’’  2.1.1.

సమాన...... సాయాత్‌ R సాధారణ ` అసాధారణ వా R సాధారణ అసాధారణ ధర్మములో నొకదానిని నివ్చయజ్ఞానము వనగానీ సంశయ ఃR సందేహము, న R కుగదు.

(‘‘నమానానేక... సంశయః’’ 1.1.23) అనునీ సూత్రమున చెప్పబడిన సంశయ క్షనము సరికాదు. సమానానేక ధర్మము గ్రహణమువనగానీ, అన్యతదర్మగ్రహణమువనగానీ ధర్మియందు సంశయము కగుననుట యుక్తముగాదు. ధర్మదర్ము వేరు వేరు సదార్థము గదా ! రూపమును చూచినపుడు స్పర్శమందు సందేహము క్గునా? దేవదత్తునిజూచిన గోవిందునియందు సందేహమెట్లు గ్గును? మఱియు, సమానధర్మాద్యవసాయమువన సంశయము కగుననుటలో, అద్యవసాయమన్న నశ్చియ జ్ఞానము గదా? నివ్చయజ్ఞానమువన సంశయాజ్ఞొన మెట్లుక్గును? కార్యకారణములో సారూప్యమేమియు కనబడదే? కాబట్టి సమానదర్మనిశ్చయజ్ఞానమువన సంశయము కుగనేరదు. ఇట్లే అనేక అన్యతర ధర్మము నివ్చయజ్ఞానము వనను సంశయము కుగనేరదని సూత్రాభిప్రాయము.

‘‘ విప్రతిపత్త్యవ్యవస్థాధ్యవ సాయాచ్చ’’ 2.1.2.

పూర్వాధ్యాయమున క్షణసూత్రమున జెప్పిన, విప్రతిపత్తి ` అవ్యవస్థ యద్యవసాయము వనను సంశయము కుగనేరదు.

విప్రతిపత్తిఃR విరుద్ధజ్ఞానము ` లేక ` (ఆత్మఉన్నది ` ఆత్మలేదు) అను నిట్టి విరుద్ధమగు లోకమతము. ఇట్లు లోక మతమును నిశ్చయముగా నెఱిగినందున ఆత్మయందే సందేహము కుగును? కుగజాదు ఇట్లే విప్రతిపన్న వస్తువును నివ్చయింపగ కొండొక ధర్మోపబ్ధి R ధర్మగ్రహణముఅవ్యవస్థితమైయున్నదనియు, లేక అట్టి ధర్మానుపబ్ధి` ధర్మాగ్రహణము అవ్యవస్థతిమైయున్నదనియు స్పష్టముగా ` వేరువేరుగా నెఱిగినవ్యక్తి యే సందేహించును? దేని వన నేది జనింపదో అది యుద్ధానికి కారణమను యుక్తము కాదని సూత్రాభిప్రాయము.

విప్రతిపత్తివన సంశయము కుగకుండుటకు కారణమేమన :`

‘‘విప్రతిపత్తౌచ సంప్రతిపత్తేః.’’ 2.1.3.

విప్రతిపత్తౌచ R పూర్వము చెప్పబడిన విప్రతిపత్తియందు, సం ప్రతిపత్తేఃR  వాది ప్రతివాదు కుభయుకును నిశ్చయజ్ఞాన ముండుట వన సంశయము లేదని సూత్రత్పార్యము. 

ఆత్మయున్నదిన చెప్పు వాదికిగానీ, ఆత్మలేదని చెప్పు ప్రతివాదికిగానీ, వారి ఆత్మాస్తిత్వ ` ఆత్మనాస్తిత్వ సిద్ధాంతముందు ఎట్టి సంవయమును లేదు. నిశ్చయమే కదు. కాబట్టి అట్టియెడ సంశయమునకు తావేది? సంప్రతిపత్తి యన నిశ్చయజ్ఞానము. నివ్చయము సంశయమునకు కారణమెట్లు కాగదు? అసంభము. నిశ్చయమువన సంశయము కుగునెడ కార్యకారణములో వైరూప్యమేర్పడగదు. 

విప్రతిపత్తివన సంశయము కుగకున్న పోనిండు. కాని ఉపబ్ధ్యనుపబ్ధ్య వ్యవస్థవన నే సంశయము కుగదన : `

‘‘ అవ్యవస్థా-త్మని వ్యవస్థిత్వా చ్చావ్యవస్థాయా ః ’’

2.1.4.

అవ్యవస్థాయా ః R ఉపబ్ద్యనుపబ్ధిరూప అవ్యవస్థ, అవ్యవస్థాత్మని R తన స్వరూపమున, వ్యవస్థితత్వాత్‌చ R వ్యవస్థితము ` ప్రతిష్ఠితమైయుండుట వన, సంశయము కుగదు.

ఏ యవ్యవస్థ సంవయమునకు కారణముగా చెప్పబడుచున్నదో అది తన స్వరూపమున వ్యవస్థితమైయున్నదా? లేదా? తన స్వరేపమున స్థిరమైయున్న నది సంవయమునకు కారణమెట్లగును? అవ్యవస్థ తన స్వరూపముననే వ్యవస్థితము గాని పక్షమున స్వరూపరహితమైన యవ్యవస్థ సంశయమునకు కారణమెవ్విధమునను కాజాదని సూత్రాభిప్రాయము.

సమానానేకాది ధర్మోపపత్తి వన సంశయము కుగుచుండుట లోకమున జూచుచున్నామే ! కాదందురే? యనిన

‘‘ తథా-త్యంతసంవయస్తద్ధర్మ సాతత్యోపపత్తే ః ’’

2.1.5.

తథా R సమానధర్మజ్ఞానాదు వన సంశయము కుగునెడ, అత్యంత సంశయ ః R అత్యంత సంశయము కుగును. సంశయ నివృత్తి కుగుటయే ఉర్భమగును. కారణమేమన : తద్ధర్మ సాతత్యోపపత్తే ః R ఆ సమాన ఆసమాన దర్మము గ్రహణ మ్లెపుడు కుగుచుండుట వన.

ఎట్టి ధర్మజ్ఞానము వన సంశయముకుగునని చెప్పబడు చున్నదో ఆ దర్మమా వస్తువునంద్లెపుడు (వస్తువున్నం కాము) నుండునుగదా? వస్తు (దర్మి) వ్లెపుడును దర్మ గ్రహణపూర్వకముగనే గ్రహింపబడును. కాబట్టి దర్మిగ్రహణ మున్నంతకాము ధర్మగ్రహణము నుండును. అట్టియెడ సమానాదిధర్మగ్రహణము సంశయమునకు కారణమైనచో కారణమున్నంతకాము కార్యమయిన సంశయమును కుగుచుండును. అందుచే సంశయోచ్ఛేద మెన్నడును కుగనేరదని సూత్రాభిప్రాయము.

ఉత్తర పక్షము : 

‘‘యథోక్తాధ్యవసాయాదేవ తద్విశేషా పేక్షాత్‌ సంశయే

నా సంశయో నాత్యంతసంశయోవా ’’ 2.1.6.

తద్విశేషాపేక్షాత్‌ R దేనియందు సంశయము కుగుచున్నదో దాని విశేషధర్మము (స్థాణుత్వ పురుషత్వాదు) నపేక్షించుట వన, యథోక్తాధ్యవసాయాదేవ R పూర్వము చెప్పబడిన ఉపబ్ధ్యనుప బ్ద్యవ్యవస్థతో  కూడిన సమాన ధర్మోపపత్త్యాదు వననే, సంశయే R సందేహము కుగుచుండ, నఅసంశయఃR సంశయము కుగకుండుట గానీ, నఅత్యంత సంశయోవా R సంశయ మొన్నటికి దూరము కాకుండుటగానీ లేదు.

సమానధర్మగ్రహణము మాత్రము సంశయమునకు కారణమని చెప్పన సంశయముకుగకుండుటయో అత్యంత సంవయము కుగుటయో సంభవించును. కాని సంశయ కారణమును జెప్పిన సూత్రమున  విశేషదర్మఉ నపేక్షించు సమాన ధర్మోపపత్త్యాదు వన సంశయము గుగు నని చెప్పబడినది. అందువన నెట్టిదోషమును కుగదు.

స్థాణువు (నిబడియున్న కొయ్య) లోను, పురుషుని లోను సమానముగ నుండు ఎత్తు, లావు మున్నగు సమాన గుణమును జూచుచు ` వంకర, తొరట, చేతు, కాళ్ళు మున్నగు విశేషగుణము ట కనబడకపోవుటవన నెదుట కనబడువస్తువునందు స్థాణువా పురుషుడా యను సంశయము కుగును. ఇక్కడ విశేషగుణము యాకాంక్షతో గూడిన సమానగుణము జ్ఞానము సంశయమునకు కారణము గాని, సమానగుణజ్ఞానముమాత్రము కారణముకాదు. విశేషగుణము చూడబడగానే సంశయము విడిపోవును. కాబట్టి పూర్వమున జూపబడినదోషము నిర్హేతుకముని సూత్రా భిప్రాయము.

‘‘యత్ర సంశయ స్తత్రైవ ముత్తరోత్తర ప్రసంగః’’  2.1.7.

యత సంశయ ఃR పరీక్షింపదగిన విషయమునందెటనై నను కుగు సంవయమును పూర్వపక్షులెవరైన నాక్షేపించిన, తత్రR అస్థమున, ఏవమ్‌ R పై సూత్రమున వర్ణించినట్లు, ఉత్తరోత్తర ప్రసంగఃR పూర్వ పక్షమునకు తరువాత జూపినట్లు సమాధానము చెప్పవసియుండును.

ముందువ్రాయబోవు శాస్త్రమున నాయాస్థాముందు జూపబడిన సంశయము విషయమున నెవరేని పూర్వపక్ష మొనర్చిన (ఖండిరచిన) పై సూత్రమున జెప్పినట్లు సమాధానము చెప్పవ యునని సూత్రాభిప్రాయము.

పరీక్షకు అంగమైన సంశయమును ముందుగా పరీక్షించి యనంతరమున ప్రత్యక్షాది ప్రమాణమును పరీక్షింపదచి సూత్రమును రచించుచున్నాడు.

పూర్వపక్షము : `

‘ప్రత్యక్షాదీనా మప్రామాణ్యం త్రైకాల్యాసిద్ధేః’’ 2.1.8.

ప్రత్యక్షాదీనామ్‌ R ప్రత్యక్ష, అనుమాన, ఉపమాన, శబ్దప్రమాణములో, అప్రామాణ్యం R ప్రమాణత్వము సంభవింపదు. ఎందువన నన? త్రైకాల్యాసిద్ధేఃR ముక్కాము ందును సిద్ధింప కుండుట వన.

ప్రమాణ్యమనగా ప్రమేయసిద్ధికి హేతుత్వము. ప్రమాణమున నుండు దర్మమే ప్రామాణ్యమనియు చెప్పనగును. కాబట్టి ధర్మిసిద్ధించి నపుడే ధర్మము సిద్ధింపగదు. ప్రమాణము ఆకాశపుష్పమువలె నసంభవము. అవి ప్రమేయమునకు పూర్వముగానీ, ప్రమేయసమయమునగానీ, ప్రమేయమున కనంతరముగానీ సిద్ధిం పనేరవు. కాబట్టి ప్రామాణ్యమెట్లు సిద్ధింపగదని సూత్రాభి ప్రాయము.

త్రికాముందెట్లు సిద్ధింపవన :

‘‘పూర్వం హిప్రమాణసిద్ధౌ నేంద్రియార్థ సన్నికర్షా

త్ప్రత్యక్షోత్పత్తిః’’ 2.1.9.

హి R ఎందువన ననగా, పూర్వం R ప్రమేయము సిద్ధించుటకు పూర్వము, ప్రమాణసిద్ధౌ R ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము సిద్ధించినచో, ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షాత్‌ R ఇంద్రియముతో వస్తువుకు సంబంధము కుగుటవన, ప్రత్యక్షోత్పత్తిఃR ప్రత్యక్ష ప్రమాణ మేర్పడుననుట, న R తప్పుగదా?

ఇట ప్రమాణము జ్ఞానము, ప్రమేయము వస్తువు. వస్తుసిద్ధికి పూర్వమే ప్రమాణము సిద్ధించినచో ప్రమాణము ద్వారా ప్రమేయము (వస్తువు) సిద్ధించును కాబట్టి ప్రమాణముకంటె ప్రమేయము పూర్వము అనజ్లెదు. అట్లందుమేని, పూర్వమురచింపబడిన ‘‘ఇంద్రియార్థము సన్నికర్షము వన కుగుజ్ఞానము ప్రత్యక్షము (1.1.4)’’ అను సూత్రమునకు విరుద్ధమగును. సూత్రమునగ అర్థవబ్దమువన ప్రమేయమే గ్రహింపబడుచున్నదిగదా? అప్రమే యము ప్రత్యక్షోత్పత్తికి కారణమగుటవన ప్రత్యక్ష ప్రమాణముకంటె ముందున్నట్లు తెలియుచున్నది. కాబట్టి ప్రమాణము ప్రమేయము కంటె పూర్వమును టెట్లును పొసగదని భావము.

ప్రమాణము పూర్వముకాకున్న తరువాత నందుమేని, 

‘‘పశ్చాత్‌ సిద్ధౌ న ప్రమాణేభ్య ః ప్రమేయసిద్ధి ః ’’  2.1.10.

పశ్చాత్‌ R ప్రమేయసిద్ధికి తరువాత, సిద్ధౌ R ప్రమాణము సిద్ధించునేని, ప్రమాణేభ్యఃR ప్రమాణము వన, ప్రమేయసిద్ధిఃR ప్రమేయము సిద్ధించు ననుట, న R తగదు

ప్రమాణము వన ప్రమీయమాణమగు ` తెలియనగు వస్తువు ప్రమేయ మనబడుచున్నది. కాబట్టి ప్రమేయసిద్ధికి తరువాత ప్రమాణసిద్ధి యనిన, ప్రమాణములేనిది ప్రమేయమెట్లు సిద్ధింపగదు? అను ప్రవ్న కుగును. ఏయన, ప్రమాణమే లేనిది దేనిచే ప్రమీయమాణమై (తెలియబడి) ప్రమేయమనబడును? వస్తుస్వరూపము ప్రమాణముద్వారా యేర్పడకున్నను, దాని ప్రమేయత్వము మాత్రము ప్రమాణము వననే కుగుచున్నది. కాబట్టి ప్రమాణము ప్రమేయముకంటె ముందు సిద్ధించుట తప్పనిసరియని భావము.

దీనింబట్టి ప్రమేయము పూర్వమై, ప్రమాణము తరువాతనేయనిన ప్రమాణమువన ప్రమేయసిద్ధియనుట విరుద్ధమగును. కాబట్టి ప్రమేయానంతరము ప్రమాణమనుటయు ననుచితమని సూత్రాబిప్రాయము. 

 పూర్వపరము విడిచి ప్రమాన ప్రమేయము రెండును సమకాలీనము ందుమేని, 

‘‘ యుగపత్సిద్ధౌ ప్రత్యర్థ నియతత్వాత్‌ క్రమవృత్తి

త్వాభావో బుద్ధీనామ్‌. ’’ 2.1.11.

యుగపత్సిద్ధౌ R ప్రమాణప్రమేయము లొకే కామున సిద్ధించుననిన, బుద్ధీనామ్‌ R ప్రమాణజ్ఞానముకు, క్రమవృత్తిత్వాభావ ః R క్రమవృత్తిత్వము ` ఒకదానితదుపరి యొకటి కుగుట యనునది యుండ నేరదు. కారణమేమన, ప్రత్యర్థనియతత్వాత్‌ R ప్రమేయక్రమము నందు నియమముండుట వన.

ప్రమాణ ప్రమేయము లొకేసమయమున సిద్ధించు నని రూపరసగందస్పర్శాది ప్రమేయము జ్ఞానమొకదాని తరువాత నొకటి కుగునట్టి లోకానుభవమునకు విరుద్ధమగును. కాబట్టి ప్రమాణ ప్రమేయము రెండునొకేమాటు సిద్ధించుననుటయు తగదని పూర్వపక్షము .

‘‘ త్రైకాల్యాసిద్ధే ః  ప్రతిషేధానుపపత్తి ః ’’2.1.12.

త్రైకాల్యాసిద్దేః R ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము ముక్కాము ందును సిద్ధింపవనుటవన ప్రతిషేధానుపపత్తి ఃR వాది ప్రామాణ్యమును ఖండిరచుటకే మీలేదు.

ప్రమాణములే సిద్ధింపవని చెప్పు పూర్వపక్షి యా ప్రమాణము ప్రామాణ్యమును ఖండిరపబూనుట హాస్యాస్పదమని సూత్రాభి ప్రాయము ప్రామాణ్యము ప్రమాణము దర్మము ప్రమాణములే (థర్మి) సిద్ధింపనపుడు ప్రామాణ్యమును ఖండిరచుటెట్లు? కాబట్టి ప్రత్యక్షాది ప్రమాణములో ప్రమాణ్యములేదనుట తగదని భావము

ప్రత్యక్షాదిప్రమాణము ప్రామాణ్య నంగీకరింపకుండుట యనేమి? ఆ ప్రమాణములే లేవనుటయా? లే ఆ ప్రమాణములో నర్ధమును సిద్ధింపజేయువక్తి లేదనుటయా? శక్తిలేదందుమేని ప్రమాణమున్నవి కాని వానిలో ప్రమేయాజ్ఞానము కలిగించు సామర్థ్యములేదని యర్థమగుచున్నది. అట్లుగాక ప్రమాణములే లేవనిన, ప్రమాణమున్నియు లేవా? లేక యేదేని యొక్క ప్రమాణములేదా? తొపవసియుండును. ప్రమాణమున్నియు లేవనుట యిష్టమేని సూత్రమున (1.1.8.) ప్రత్యక్షాది యని విశేష నామము పేర్కొనుట యనుచితము. కొండొక ప్రమాణము ప్రామాణ్యము నిషేధించుట యిష్టమేని మిగిలిన ప్రమాణము ంగీకరించినట్లగును ఏదేని యొక ప్రమాణమంగీకరించినను ప్రమాణములే లేవనుట సముచితముగాదు. కాబట్టి ‘ముక్కా ముందును సిద్ధింపనందువన’ అను హేతువు సరిjైునది కాదని యీ సూత్రాభిప్రాయము.

ప్రమాణము ప్రామాణ్యమును ఖ:డిరచుట తగదనుటలో మరియొక హేతువు.

‘‘ సర్వప్రమాణ త్రపిషేధాచ్చ’’  2.1.13.

పై సూత్రమునుండి ప్రతిషేధానుపపత్తిః’ అను పద మీ సూత్రమున ననువర్తించును. ఈ సూత్రమునగ చకారమునకు ‘కూడ’ అని యర్థము.

సర్వప్రమాణప్రతిషేధాచ్చ R ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము నన్నింటి ప్రామాణ్య మంగీకరింపనందువనకూడా (ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము ప్రామాణ్య మంగీకరింపదగదను) పై ఖండన సరిjైునదికాదు.

ఏ ప్రమాణమువన ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము ప్రామాణ్య మంగీకరింపదగదని చెప్పబడునో అదియు ప్రత్యక్షాది ప్రమాన  ములో నొకటియేగదా !  పూర్వసూత్రమున ప్రమాణము నన్నిటిని ఖండిరచెను. మఱి ప్రామాణ్యమును నిషేధించు ప్రమాణమెద్ది? ప్రమాణమే లేనియెడ ఖండన నంగీకరించుటెట్లు? కాబట్టి పూర్వసూత్రమున జెప్పబడిన ప్రమాణ్యఖండన సరిjైునదికాదని సూత్రాభిప్రాయము. 

ఏ ప్రమాణబమున ప్రత్యక్షాది ప్రామాన్యము నిషేధింపబడు చున్నదో ఆ ప్రమాణము మాత్ర మంగీకరింపబడునని, 

‘‘ తత్ప్రామాణ్యేవా  న సర్వప్రమాణవి ప్రతిషేధః’’

2.1.14.

తత్ప్రామాణ్యేవా R ప్రతిషేధక ప్రమాణ ప్రామాణ్య మంగీతరింప బడినచో, సర్వప్రమాణ విప్రతిషేధః R సర్వప్రమాణ ప్రతిషేధము (ఖండన) న R తగదు అని సూత్రార్థము.

ప్రత్యక్షాదిప్రమాణము ప్రామాణ్యమును ఖండిపనేదేని యొక ప్రమాణమంగీకరింపవయునుగదా? ఖండన కొఱకు అంగీకరింపబడు ప్రమాణము ప్రత్యక్షాదులలో చేరునా? లేక వానిలో చేరదా? చేరునెడ ప్రత్యక్షాదున్నియు నప్రమాణమున నొప్పదు. వేరగునెడ, ప్రత్యక్షాదు ఖండనార్థము వానికంటె భిన్నముగా నొక ప్రమాణమంగీకరించుచు నన్ని ప్రమాణము ఖండిరపబడినవనుట యింతకంటె హాస్యాస్పదము. 

ప్రత్యక్షాదు ప్రమాణము కావనుటకు హేతువుగా చెప్పిన ‘‘త్రైకాల్యాసిద్ధేః అను కారణమును సరిjైున కారణముకాదని యొక విధముగా ఖండిరచి ప్రస్తుతము మఱియొక సమాధానము చెప్పబడుచున్నది. 

‘‘ త్రైకాల్యాప్రతిషేధశ్చ శబ్దాదాతోద్యసిద్ధివత్‌

తత్సిద్ధేః’ 2.1.14.

త్రైకాల్యాప్రతిషేధశ్చ R ప్రత్యక్షాదు ముక్కాము ందు సిద్ధింపవనుటయు మీపడదు. కారణమేమన? శబ్దాత్‌ R వెనుక సిద్ధించు శబ్దమువన, ఆతోద్య సిద్ధివత్‌ R శబ్దముకంటె పూర్వమే సిద్ధించిన వీణమున్నగు వాద్యము సిద్ధించునట్లు ` తత్సిద్ధేఃR తరువాత సిద్ధించుప్రమాణమువన పూర్వమేసిద్ధించిన ప్రమేయముకూడా సిద్ధించునని సూత్రార్థము.

ప్రమేయముకంటె పూర్వముగానీ తరవుఆతగానీ సమకామున గానీ ప్రమాణము సిద్ధింపనేరవని చెప్పుటతగడు. ప్రమేయము తరువాత ప్రమాణము సిద్ధించునన్నను దోషము వాట్లిదు.  ప్రమాణమే లేకున్న ప్రమేయమెట్లుండగదని గదా ! దోషము చెప్పబడినది. చూడుడుÑ వీణ, తంబుర మున్నగు వాద్యము ముందుగా సిద్ధపరుపబడును గదా ! అటుప వీణాదు వాయించగా శబ్దము లేర్పడును. ఇట్లు తరువాత బుట్టిన శబ్దమును విని వాని ద్వారా వీణ లేక తంబుర వాయింపబడుచున్నది యని తెలిసికొందు ముగదా? దీనిని బట్టి (తరువాత నేర్పడుశబ్దము ప్రమాణముగా అంతకు పూర్వమే మేర్పడియున్న వ్యాదవిశేషముయిన ప్రమేయము తెలియబడునట్లు) తరువాత నేర్పడు ప్రమాణము బట్టి పూర్వము సిద్ధించియుండు ప్రమేయము తెలియబడుననుట దోషముకాదు. కాబట్టి ప్రమాణము ముక్కాముందును సిద్ధింపనేరవు (త్రైకాల్యాసిద్దేః) అనుట సరిగాదు, ప్రత్యక్షాదు ప్రామాణ్యము ఖండిరపబడనేరదు.

‘శబ్దమువన వీణాదు సిద్ధించునట్లు’ అనుటలో శబ్దము ప్రమాణముగా తీసికొనబడినది. కాని యది సరికాదు. కారణమేమన, శబ్దము ప్రమేయముగాని ప్రమాణముగాదు. కాబట్టి పై హేతువు సరిగాదన్నచో,

‘‘ ప్రమేయాచ తులాప్రామాణ్యవత్‌. ’’  2.1.16.

తులా R త్రాసు, ప్రమేయాచ R ప్రమేయమయ్యు, ప్రామాణ్యవత్‌ R నిమిత్తవశమున ప్రమాణమైనట్లు శబ్దము సైతము ప్రమాణము కాగుగునని సూత్రార్థము.

ప్రపంచమున నేదియు స్వభావవశమున ప్రమాణముగానీ, ప్రమే యముగానీ కానేరదు. కాబట్టి శబ్దము ప్రమేయమేగాని ప్రమానము కాదని చెప్పుటెట్లు? గురుత్వగుణము గ సువర్ణాదుభార పరిమాణాదును తెలిసికొనగోరినపుడు త్రాసు ప్రమాణమగును. ఇట్లు తూచబడిన సువర్ణాదు ద్వారా మరియొక త్రాసు సరిjైునదా కాదాయని యెఱుగ గోరుదుమేని యపుడు సువర్ణము ప్రమాణమును త్రాసు ప్రమేయమునునగును. కాబట్టి సిద్ధికి హేతువు ప్రమాణము అనియు, సిద్ధికి విషయమగునది ప్రమేయమనియు మనమెంచు దుము. దీనింబట్టి యే వస్తువైనను స్వభావవశమున ప్రమాణ ప్రమేయ వ్యవహారమును బొందక నిమిత్తవశమున ప్రమాణమనియో, ప్రమేయమనియో వ్యవమరింపబడునని తెలియుచున్నది. 

ఒక వస్తువొకట ప్రమేయమయ్యు మరియొకట ప్రమాణము కావచ్చును.  జ్ఞానమునకు విషయమైనచో ప్రమేయము అనబడును.  జ్ఞానమునకు సాదనమయినచో ప్రమాణమగును.  కాబట్టి సువర్ణ గురుత్వము జ్ఞానవిషయమైనపుడు తు, (త్రాసు) జ్ఞానసాధనమై ప్రమాణమనబడుచున్నది. త్రాసుసరియగునా? కాదా? యని తెలిసికొననెంచినపుడు జ్ఞానమునకు విషయమై ప్రమేయమగుచున్నది. అపుడు సువర్ణాదు ప్రమాణము గుచున్నవి. అట్లేశబ్దముకూడా జ్ఞానవిషయమైనపుడు ప్రమేయమయ్యు వీణాదుజ్ఞానమునకు సాధనమైనపుడు ప్రమాణము కాగదు. కాబట్టి ‘శబ్దాదాతోద్య సిద్ధివత్‌’ అనుటలో నెట్టి దోషమునులేదని తెలియుచున్నది. ఇట్లే శాస్త్రమున జెప్పబడు విషయమంతయు తెలియనగును. 

ఉదా : ` ఆత్మపదార్థము ఉపబ్ధికి విషయమగుటచే ప్రమేయము ందు చెప్పబడినది. అది ఉపబ్ధి (జ్ఞానబున) యందు స్వతంత్రమగు టచే ప్రమాత యనబడును. బుద్ధిజ్ఞాన సాధనమయి ప్రమాణమన బడును. జ్ఞాణవిషయమై ప్రమేయమగును. ప్రమాణమును ప్రమేయమును కానపుడు ప్రమితియనబడును. ఇట్లే కారకశబ్దము నిమిత్తవశమున నొకేవస్తువున నన్నియు వర్తించుట మనమెఱుగు దుము. వృక్షమున్నదియనుటలో స్వస్థితిలో స్వతంత్రమ గుటచే వృక్షము కర్తయనబడును. వృక్షమును చూచుచున్నాడనుటలో నదియే కర్మ. వృక్షముతో (ద్వారా) చంద్రుని చూపుచున్నాడనుటలో కరణము. వృక్షముకొఱకు నీరుపోయుచున్నాడనుటలోమున సంప్రదాయము. వృక్షమునుండి ఆకురాుచ్ను దనుటలో అపాదానము. వృక్షమున పక్షున్నవనుటలో నదియే యధికరణము అగుచున్నది. దీనింబట్టి ద్రవ్యమైనంతమాత్రమునగానీ, క్రియjైున మాత్రమున గానీ అది కారకమన మీపడదు. కాని, క్రియావిశేషమో, క్రియాసాధనమోjైు కారకమనబడుచున్నది. ఇట్లే ప్రమాణ ప్రమేయ శబ్దమును కారక ములే యగుటచే ప్రత్యక్షాది ప్రమాణమును జ్ఞాన సాధనముయి ప్రమాణమును, జ్ఞానవిషయముయి ప్రమేయము ననబడును. అని వివేకము. 

పూర్వపక్షము : `

ఈప్రత్యక్షాది ప్రమాణము మరియొక ప్రమాణము వన సిద్ధించుచున్న వాలేక ప్రమాణము లేకయే సిద్ధించుచున్నవా? ఇట్లు ప్రశ్నించుటలో నుద్దేశమేమన? 

‘‘ప్రమాణత ః సిద్ధేః (ప్రమాణానాం) ప్రమాణాంతర

సిద్ధి ప్రసంగః’’ 2.1.17.

ప్రమాణానాం R ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము, ప్రమాణతఃR వేరొక ప్రమాణమువన, సిద్ధేః సిద్ధించునెడ, ప్రమాణాంతర సిద్ధిప్రసంగ ఃR  ప్రత్యక్షాది నాుగు ప్రమాణముకంటె వేరుగా మరియొక ప్రమాణ మంగీకరింపవసి వచ్చునని సూత్రార్థము

ప్రత్యక్షాది ప్రపమాణము లే ప్రమాణమువన సిద్ధించుచున్నవో యా ప్రమాణము ప్రత్యక్షాదుకంటె వేరగునెడ ఆ ప్రమాణము దేనివన సిద్ధించునో యదియునొక ప్రమాణమగును. దానిని సిద్ధింప వేరొకటియునంగీకరింపవసివచ్చును. 

ఇట్లు ప్రమాణము సంఖ్య మేరయే లేని స్థితియేర్పడును.               ఈ  స్థితిని శాస్త్రమున  ‘అనవస్థ’ దోషమందురు. ‘ప్రత్యక్షానుమానోప మానశబ్దా ః ప్రమాణాని (1.1.3) యని పూర్వము చెప్పబడిన సూత్రమునగ ప్రమాణసంఖ్యకును విరుద్ధమగును. కాబట్టి ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము ప్రమాణాంతరమువన గాక స్వయముగానే సిద్ధింపగ వందుమేని, 

‘‘ తద్వినివృత్తేర్వా ప్రమాణసిద్ధివత్‌ ప్రమేయసిద్ధిః ’’ 2.1.18.

వా R లేక, తద్వినివృత్తే ః R ప్రమాణాంతరము వన గాక ప్రత్యక్షాది చతుర్విద ప్రమాణము తమంతతామే సిద్ధించునెడ, ప్రమాణ సిద్ధివత్‌ R ప్రమాణము సిద్ధించినట్లు, ప్రమేయసిద్ధిః R ప్రమేయమును సిద్ధించును.

ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము తమకంటె భ్నిమగు ప్రమాణము నపేక్షింపకయే సిద్ధించుపక్షమున ప్రమేయము మాత్రము స్వయముగా నే సిద్ధింపవు ! నాని సిద్ధి కొఱకు ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము నంగీకరింపనే? అక్కఱ లేందందుమేని ప్రత్యఓఆది ప్రమాణములే లోపించును. వేరుగా ప్రమాణమంగీకరింతుమేని యనవస్థాదోషము వాట్లిునని పై సూత్రము యభిప్రాయము. 

ఉత్తర పక్షము : `

‘‘న ప్రదీప ప్రకాశవత్‌ తత్సిద్ధేః ’’  2.1.19.

న R పై జెప్పినది సరికాదు.  ప్రదీప ప్రకాశవత్‌ R ఒకదీపపు కాంతి మరియొక దీపసహాయ మమేక్షింపకయే సిద్ధించునట్లు, తత్సిద్ధేఃR ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము వేరొకప్రమాణము నపేక్షింపకమే సిద్ధించుము. 

దీపపుకాంతి ఇతర వస్తువును ప్రకాశింపజేయును. మఱియు తన్ను తానే ప్రకాశింపజేసికొనును.  ఆ దీపకాంతిని తొపుటకు మఱియొక దీప మపేక్షింపబడదు. అట్లే ప్రత్యక్షాది ప్రమాణమును ప్రమేయము జ్ఞానము కలిగించుచు తమ జ్ఞానమును తామే కలిగింపగవు. కాబట్టి భిన్న ప్రమాణ మంగీకరింపవసిన యవసరముండదు. అందువన ననవస్థయు వాట్లిదు. ప్రత్యక్షాది ప్రమాణము నాుగే యను సూత్రము విరుద్ధము కాదు. 

పూర్వ పక్షము : ` 

ప్రత్యక్షాది ప్రమానము ప్రమేయ సాధనముని సామాన్యముగా పరీక్షించి విశేషముగ పరీక్షించుచున్నాడు. 

‘‘ప్రత్యక్ష క్షణా నుపపత్తి రసమగ్ర వచనాత్‌’’  2.1.20.

ప్రత్యక్ష క్షణానుపపత్తి ః R ‘‘ ఇంద్రియార్థ పన్నికర్షోత్పన్నం.....

ప్రత్యక్షమ్‌ 1.1.4. ’’ అని పూర్వము చెప్పిన ప్రత్యక్ష ప్రమాణ క్షణము సరికాదు.  కారణమేమన? అసమగ్ర వచనాత్‌ R క్షణము పూర్ణముగ చెప్పకుండుట వన.

ఇంద్రియముకు వస్తువుతో సంయోగాది సంబంధము కలిగినపు డేర్పడు జ్ఞానము ప్రత్యక్షమని పూర్వము చెప్పిన క్షణము సంపూర్ణము కాకుండుటవన సరికాదని సూత్రార్థము. 

ఇంద్రియార్థము సన్నికర్షమువననే జ్ఞానము కుగనేరదు. దానితో బాటు ఆత్మ మనస్సు సన్నికర్షము సైతమవసరము. అట్టి యాత్మ మనః సన్నికర్షము ప్రత్యక్ష క్షణ సూత్రమున జెప్పియుండ లేదు. కాబట్టి యా క్షణము సమగ్రము కాదు. 

ఆత్మ మనః సన్నికర్షము ప్రత్యక్షమునకెట్లు కారణమన,

‘‘ నాత్మ మనసోః సన్నికర్షాభావే ప్రత్యక్షోత్పత్తిః’’ 2.1.21.

ఆత్మమనసోఃR ఆత్మమనస్సుకును, సన్నికర్షాభావే R వానితో ఘ్రాణాదీంద్రియముకును సంబంధము కుగనపుడు, ప్రత్యక్షోత్పత్తి ః స R ప్రత్యక్షము కుగదు. 

ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షము లేనపుడు ప్రత్యక్షము కుగనట్లు ఆత్మ మనః సన్నికర్షము లేక ప్రత్యక్షము కుగదు. కాబట్టి ఆత్మ మనః సన్నికర్షము కూడ ప్రత్యక్ష కారణమే. ఏది లేకున్న నేదికుగక, యేదియున్న నేదికుగునో అది దానికి కారణమనుట నియమమే కదా. ప్రత్యక్షము కుగ వయునన్న ఇంద్రియముతో వస్తు సన్నికర్షమేగాక ఆత్మ మన ః సన్నికర్షము నుండవయును. కాబట్టి ప్రత్యక్ష క్షణమున నదియు చేర్పవయునని సూత్రాభిప్రాయము. 

‘‘దిగ్దేశ కాలాకాశేష్వప్యేవం ప్రసంగః’’ 2.1.22.

ఏవమ్‌ R ఇట్లే, దిగ్దేశకాలాకాశేష్వపి R దిక్కు, దేశము, కాము, ఆకాశము వీనికిని, ప్రసంగంః R ప్రత్యక్షజ్ఞాన కారణత్వమున్నది. 

ఆత్మమనస్సన్నికర్షము ప్రత్యక్షమునకు కారణమైనట్లు దిగ్దేశకాలాకాశము సైతము ప్రత్యక్షమునకు కారణముగును. ప్రత్యక్ష క్షణమున వాని కారణత్వము జెప్పకుండుటయు కొఱతయే యగునని యీ సూత్రాభిప్రాయము.

ఉత్తరపక్షము : `

దిగాదు కారణమే కావనుశంకను తొగించుచు ఆత్మమనః సన్నికర్షము కార్యమే కాగదని వ్యవస్థచేయుచున్నాడు. 

‘‘జ్ఞానలింగత్వా దాత్మనో నానవరోధ ః ’’ 2.1.23.

ఆత్మనఃR ఆత్మ, జ్ఞానలింగత్వాత్‌ ః జ్ఞానమను గుణము లింగముగా కదగుటవన, అనవరోధఃR కారణముగా సంగ్రహింపకుండుట, నR కుగనేరదు. 

‘‘ఇచ్ఛాద్వేష... జ్ఞానాన్యాత్మనోలింగమ్‌. 1.1.10.

అను సూత్రమున జ్ఞానము ఆత్మకు లింగముగా వర్నింపబడినది. ఆజ్ఞాణ మాత్మమనః సన్నికర్షము లేనిదే కుగనేరదు. సన్నికర్షమువన కుగుజ్ఞానము అది లేకున్న కుగదు. ప్రత్యక్షాది జ్ఞానమాత్మగుణమై సన్నికర్షము వననే జనించునది కాబట్టి దానికి సన్నికర్షము కారణమని వేరుగా చెప్పవసిన యవసరముండదు. ఇట్లు జ్ఞానము దిగాదుకు లింగము కాదు. దిగాదున్న జ్ఞానము కలిగి యవి లేకున్న నదికుగదను నియమమును లేదు. కాబట్టి ఆత్మ మనః సన్నికర్షము జ్ఞానమునకు కారణమైనట్లు దిగాదుయునికి కారణము కానేరదని సూత్రాభిప్రాయము. 

అట్లయిన ప్రత్యక్షలక్షణసూత్రమున ఆత్మమనఃసన్నికర్షమును కారణముగా చెప్పక ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షము నేచెప్పిరనగా :

‘‘తదయౌగపద్యలింగత్వాచ్ఛ మనస ః ’’  2.1.24.

ఈ సూత్రమున పై సూత్రమునుండి ‘నానవరోధః’ అనుపదము అను వర్తించును. 

మనసః R మనస్సు, తదయౌగపద్యలింగత్వాచ్చ R ఒకేసారి యనేవిషయముకు సంబంధించిన జ్ఞానము కుగకుండుటయే లింగముగా కదగుటవన, అనవరోధః న R మనఃసన్నికర్షమును కారణముగా సం గ్రహింపకుండుట కుగనేరదు. సంగ్రహింపబడినట్లెంచవయును. 

యుగపత్‌ జ్ఞానానుత్పత్తి మనస్సునకు క్షణముగా (సూ. 1.1.16) పూర్వము వర్నింపబడినది. జ్ఞానోత్పత్తికి ప్రయోజకమగు మనఃసన్నికర్షము నంగీకరింపకున్న జ్ఞానమే కుగనేరదు. కాబట్టి సూత్రమున ననుల్లేఖింపకున్నను సంగ్రహింపవసినదేయని సూత్రాభిప్రాయము. 

ఉత్తర పక్షము : ` 

‘‘ ప్రత్యక్ష నిమిత్తత్వా చ్చేంద్రియార్థయో ః సన్ని

కర్షస్య స్వ శబ్దేన వచనమ్‌’’ 2.1. 25.

ఇంద్రియార్థయో ః సన్నికర్షస్య R ఇంద్రియార్థము సన్నికర్షము, ప్రత్యక్షనిమిత్తత్వాచ్చ R ప్రత్యక్షజ్ఞానమునకే కారణమగుట వన, స్వశబ్దేన వచనమ్‌ R ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షమనెడి పదమును సూత్రమున నుల్లేఖించి ప్రత్యక్ష ప్రమాణకారణముగా జెప్పబడినదని సూత్రార్థము. 

ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షము ప్రత్యక్ష ప్రమాణమునకు మాత్రమే కారణము . ఆత్మమనః సన్నికర్షము ప్రమాణము కన్నింటికి కారణము. కాబట్టి యాత్మతో మన ః సన్నికర్షము ప్రత్యక్షానుమానోపమాన శబ్దప్రమాణముకు నన్నిటికి  సాధారణ కారణము ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షము ప్రత్యక్ష మ్రపాణమున కసాధారణ కారణము. క్షణమనగా ససాధారణకారణ మగుటవన ప్రత్యక్ష క్షణమున నింద్రియార్థ సన్నికర్షమే చేర్పబడినదని సూత్రా భిప్రాయము. 

‘‘ సుప్త వ్యాసక్త మనసాంచ సన్నిక్ష నిమిత్తత్వాత్‌ ’’

2.1.26.

చ R మఱియు, సుప్తవ్యాసక్త మనసామ్‌ R గాఢనిద్రయందో, ఇతర విషయమునందో గ్నమైయున్న మనస్సుగవారికి, సన్నికర్ష నిమిత్తత్వాత్‌ R తీవ్రమైనధ్వని స్పర్శము సన్నికర్షము వన గుగు శ్రావణ స్పర్శ ప్రత్యక్షముకు ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షమే కారణమగుట వన నది స్వశబ్దముచే సూత్రమున పేర్కొనబడినది. 

గాధనిద్రాగతుడైన వ్యక్తిమేమియు నెరుగజాడు. ఒకానొక విషయమున గ్నమైయున్న మనస్సుగవాడును తదితర విషయము నెఱుగజాడు. ఇట్లు సుప్తమో, కొండొక విషయమున వ్యాసక్తమో అగు మనస్సుగవ్యక్తి తీవ్రమగు స్పర్శమువనగానీ, తీవ్రమైన శబ్దమొనరించిన గానీ, ప్రత్యక్షము ననుభవింప గుగు చున్నాడు. అట్టియెడ ఆత్మమనః సన్నికర్షము కారణముకాజాదు. సుషుప్తియందున్న వ్యక్తికి అకస్మాత్తుగా బాహ్యస్పర్వజ్ఞానము కుగునపుడు ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షమేగాని, ఆత్మప్రేరణ వన మనస్సు ప్రేరేపింపబడి యింద్రియముతో సన్నికృష్టమగుటలేదుగదా! కాబట్టి యింద్రియార్థసన్నికర్షమే ప్రత్యక్ష క్షణమున గ్రహింపబడినది. 

‘‘తైశ్చాపదేశో జ్ఞానవిశేషాణామ్‌.’’  2.1.27.

చ R మఱియు, జ్ఞానవిశేషాణామ్‌ R గంధాది విషయముకు సంబంధించిన జ్ఞానము, తై ః R ఆయాఇంద్రియార్థముద్వారా, అపదేశ ః చెప్పబడును. (కాబట్టి యింద్రియార్థ సన్నికర్షము సూత్రమున గ్రహింపబడినది.)

రూప రస గంధాదుకు సంబంధించిన ప్రత్యక్ష జ్ఞానము లింద్రియము ద్వారమున సర్థము ద్వారమునను చెప్పబడును. 

ఉదా : ` కంటితో చూచుచున్నాడు. జిహ్వతో రుచి చూచుచున్నాడు. నాసికతో నాఘ్రాణించుచున్నాడు. శ్రవణముతో వినుచున్నాడు. త్వగింద్రియముతో స్పర్శము నెఱుగుచున్నాడు. ఇట్లే రూపజ్ఞానము, రసజ్ఞానము, గంధ జ్ఞానము, వబ్దజ్ఞానము, స్పర్శజ్ఞానమును. ఈ వ్యవహారమున నిర్రదియము నర్థము ప్రధానముగ గ్రహింపబడుట లోక విధితము. కాబట్టి ప్రత్యక్ష క్షణమున నిర్రదియార్థ సన్నికర్షము ప్రధానముగ గ్రహింపబడెనని సూత్రాభిప్రాయము. 

పూర్వపక్షము : `

పై సూత్రము వర్ణించిన సమాధానమును దృఢపరుపనెంచి మర శంకించుచున్నాడు. 

‘‘ వ్యాహతత్వా దహేతుః ’’  2.1.28.

ఇంద్రియార్థసన్నికర్షము, వ్యాహతత్వాత్‌ R ఆత్మమనఃసన్ని కర్షము లేనియెడ శక్తిలేనిదగుట వన, ఆహేతుఃR హేతువు ` ప్రత్యక్ష జ్ఞానకారణము కాజాదని యర్థము.

ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షము తనలోగ జ్ఞానజనకశక్తి వ్యాహతము కాకున్నంతవరకు జ్ఞానము జనింపజేయ గుగును. ఆత్మమనః సన్నికర్షము లేనపుడాశక్తి వ్యాహత మగుచు జ్ఞానము జనింపదు. ఇందు కుదాహరణము : ` మనస్సు సావధానముగా లేనపుడు ఇంద్రియార్థము సన్ని కృష్టములై యుండినను జ్ఞానము  కుగకుండుటయే. కాబట్టి యింద్రియార్థసన్నికర్షము మాత్రము ప్రత్యక్ష జ్ఞానకారణముకాక ఆత్మమనః సన్నికర్షము గూడ కారణము అని తెలియుచున్నది. స్పష్టముగా జెప్పదచిన ఆత్మమనఃసన్నికర్షము, ఇంద్రియముమనః సన్నికర్షము, ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షము నను మూడును ప్రత్యక్ష జ్ఞానకారణ మనవయును. ఇట్లు చెప్పకుండుట వన ప్రత్యక్ష క్షణ మసమగ్రమని భావము. 

ఉత్తర పక్షము : `

‘‘నార్థ విశేష ప్రాబల్యాత్‌ ’’        2. 1. 29.

అర్థవిశేష ప్రాబల్యాత్‌ R ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షము ప్రత్యక్షజ్ఞానమునకు ప్రాధాన్యమగుటవన నదియే కారణముగా చెప్పబడినది. కాబట్టి న R  ఆ హేతువు వ్యాహతము కాదు. 

ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షమును ప్రత్యక్షజ్ఞాన క్షణముగా జెప్పుటలో ఆతమ్మమనః సన్నికర్షమును జ్ఞానకారణముగా నంగీకరింపకుండుట యుద్దేశము కాదు. ఆత్మమనః సన్నికర్షము జ్ఞానము కన్నింటికు సాధారణకారణముÑ ఇంద్రియార్థసన్నికర్షము అ సాధారణ కారణము. అసాధారణ కారణము క్షణముగా నంగీకరింప వయును.  కాబట్టి ప్రత్యక్ష క్షణమున నింద్రియార్థసన్నికర్షమే గ్రహింపబడినది. అందువన నేదోషము లేదని సూత్రా భిప్రాయము. 

ఇట్లు ప్రత్యక్షక్షణమును జెప్పి యాప్రత్యక్షము అనుమానమే కాదని శంకించుచున్నాడు. 

పూర్వ పక్షము : `

‘‘ప్రత్యక్ష మనుమానమేకదేశ గ్రహణా దుపబ్ధే ః ’’ 2.1.30.

ప్రత్యక్ష R ప్రత్యక్షప్రమాణము, అనుమానమ్‌ R అనుమానప్రమాణమే, కారణమేమన, ఏకదేశగ్రహణాత్‌ R  ఇంద్రియముద్వారా పదార్థములో కొంతభాగమే గ్రహింపబడినందువన, ఉపబ్ధేః R పదార్థమంతయు గ్రహింపబడుచున్నది. 

ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షమువన ప్రత్యక్షముగుగు నని చెప్పబడినది. కాని, ఇంద్రియార్థసన్నికర్షమువన పదార్థమంతయు మొదట గ్రహింపబడక యెదుటనున్న భాగము మాత్రమే గ్రహింపబడును. అటుపై పదార్థమంతయు కనబడును ఒకడొక చెట్టును చూచుచున్నాడనుకొనుడు, అపుడు ప్రథమమున నతని కాచెట్టులో కొంత (ఎదుటనున్న) భాగముకనబడును. అది చూచి తరువాత చెట్టును పూర్ణముగా నెఱుగును. కాబట్టి యీ ప్రకారము అనుమానమువలె నున్నది. అనుమానమునను ముందు ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షముచే వహ్నిలో నేకదేశమగు ధూమము తెలియబడును.  అటుపై ధూమముద్వారా వహ్ని తెలియబడును. అనుమానమున నెట్లు ఇంద్రియముచే ధూమమును జూచియటుపై వహ్ని నెరుగుచున్నామో అట్లే ప్రత్యక్షమునను ముందు ఇంద్రియముచే వస్తువున నొకభాగమును జూచి యటుపై వస్తువును పూర్ణముగా నెరుగుచున్నాము. కాబట్టి ప్రత్యక్షమునకును. అనుమానమునకును నెట్టి భేదము లేదు. కాగా ప్రత్యక్ష మానుమానమే యని భావము.

నైయాయికు అవయవము ద్వారా అవయనియను నొక పదార్థము అవయవముకంటె భిన్నముగా నేర్పడునని యంగీకరింతురు. ఇట ప్రత్యక్ష మనుమానమేయను పూర్వపక్షి అవయని యను పదార్థమొండు అవయవముకంటె వేరుగా నుండునని యంగీకరింపడు. అతని దృష్టిలో వాస్తవమున అవయవము తప్ప అవయవి లేదు. ఆ యవయవమును గంధ రస రూప స్పర్శ పరమాణువు. అయ్యని ఆతీంద్రియము య్యు నొకదానితో నొకటిచేరి ప్రత్యక్షముగును. కాబట్టి యతని మతమున నెదుటి యవ యవము ఇంద్రియముతో  సన్నికృష్టములై గ్రహింపబడియటుపై మొత్తమవయవము విషయమున నేర్పడుజ్ఞానము అనుమానమగునని యభిప్రాయము. 

ఉత్తర పక్షము : `

‘‘ న ప్రత్యక్షేణ యావత్‌ తావదప్యుపంభాత్‌’’ 

2.1.31.

నR ప్రత్యక్ష మనుమానముకాదు కారణమేమన, ప్రత్యక్షేణ R ప్రత్యక్ష ప్రమాణముద్వారా, యావత్తావదపి R (ఎంతో యొకంతైనను). పదార్థమున నొక కొంతjైునను, ఉపంభాత్‌ R గ్రహింపబడు చున్నదని యంగీకరించుచుండుటవన.

ప్రత్యక్ష మనుమానమే యని చెప్పు వ్యక్తి యేకదేశ గ్రహణమని దేని నంగీకరించుచున్నాడో ఆ యేకదేశ గ్రహణము ప్రత్యక్షమా? కాదా? ప్రత్యక్షమగునెడ ప్రత్యక్ష మనుమానమే యనుటలో  నర్థమేమి? ప్రతిజ్ఞావ్యాఘాతమే గదా ! ఆ మొదట గ్రహింపబడునది ప్రత్యక్షమున గాకున్న మఱియే ప్రమాణముననో చెప్పవసి యుండును. అనుమాన మనుటకు మీలేదు. ఇంద్రియార్థ సన్నికర్షమువన తెలియబడునది యనుమాన మెట్లగును? కాబట్టి ప్రత్యక్ష మనుమానమనుట తగదు. ప్రత్యక్షానుమానములోగ భేదము నెవ్వరు తొగింపజారు. 

పూర్వపక్ష సూత్రమున కనబఱచిన అవయవ అవయని విషయమును ముందురాబోవు సూత్రముందు సూత్రకారుడు స్వయముగా చర్చించును.

‘ న చైకదేశోపబ్ధి రవయవి సద్భావాత్‌.’’  2.1.32.

ఏకదేశోపబ్ధిశ్చ R ఇంద్రియ సన్నికర్షము వన నేక దేశోపబ్ధి కుగుననుటయు, న R సరిగాదు. కారణమేమన? అవయవి సద్భావత్‌ R ఏకదేశముతోబాటు అవయవియు నుండుట వన.

వస్తువున నేయేకదేవము (భాగము) తో నింద్రియ సన్నికర్షము కుగునో యాభాగమున నవయవి లేకున్న నా యింద్రియార్థ సన్నికర్షముచే నదిగ్రహింపబడకుండును. ఏక దేశము (భాగము) మాత్రమే గ్రహింపబడును. కానియట్లు గాక యవయవియు నటతప్పక గ్రహింపబడును. వేకదేవము, అవయవము, భాగమునను పదము పర్యాయము. అవయవముకు, నవయవికి గ సంబంధము నిత్యము (సమవాయము). కాబట్టి యే యవయవముతో (ఏకదేశముతో) నింద్రియము సంబధ్ధ మగుచున్నదో యాయవయవముతో నిత్యసంబంధముగ యవయవితో మాత్రమింద్రియమే సంబద్ధముగాదు? ఇంద్రియసన్నికర్షమేర్పడిన నవయవి గ్రహింపబడక యవయవము (ఏకదేశమే) మాత్రమే గ్రహింపబడును? కాబట్టియేక దేశముతో బాటు అవయవియు తప్పక గ్రహింపబడును. ఏకదేశము మాత్రము గ్రహింపబడు ననుట సాహసము.

అవయవి నంగీకరింపని వారి నిట్లు ప్రశ్నింపవయును. ఏకదేశమననేమి? (ఏకశ్చ అసౌదేశః) ఒక దేశమనికదా ! యర్థము. దేశమున్న ఆధారమన్నను ఒక్కటియే. అట్లయిన ఆధారము దేనికి? ఆధేయములేని ఆధారమున కర్థమేమి? ఏక దేశము నంగీకరించుచు ఏకదేశి (అవయవి) నంగీకరింపకుకుండుటకు వీలేమి? దేశమన్న భాగమందువేని, దేనికది భాగము ! అవయవముకా? అవయవికా? అవయవముకనుటయుక్తము కాదు ఏయన: అవయవము పరమాణువులే కదా ! అని నిరవయము ` నిర్భాగము. కాబట్టి వానికి భాగమను టెట్లు కుదురును? కుదురదని భావము. అవయవికి భాగమందువా? అవయవి నంగీకరింపవసి వచ్చును. అవయవములో వానికంటె భిన్నముగా అవయవి యొకటి లేదనుట తగదు. అట్లుగాక, ఇంద్రియసన్నికృష్ణముగు నెదుటిభాగముచేత పరభాగము ననుమానింతుమందువేని, పూర్వపర భాగముకు సంబందము (వహ్ని ధూమముకువలె) ప్రత్యక్షముగా గ్రహింపబడినదా? లేదా? గ్రహింపబడిన పక్షమున పూర్వపర భాగము రెండును ప్రత్యక్షముయి ప్రత్యక్షము సిద్ధించును. ప్రత్యక్ష మనుమానమనుటెట్లు పొసగును? ప్రత్యక్షముగా వాని సంబంధము గ్రహింపబడని పక్షమున పూర్వ భాగముచే పరభాగ మనుమానింతుమనుట పొసగదు. సంబంధము గ్రహింపబడని రెండు పదార్థములో నొకదానిచే మరియొకటి యనుమానించుట సంభవముకాదు. కాబట్టి యవయవ వ్యతిరిక్తముగా నవయని యొకటి యంగీకరింపక తప్పదు. అవయవి యంగీకరింపబడుటచే నేకదేశోపబ్ధి యనియు, ప్రత్యక్ష మనుమానమే యనియుననుట యెవ్విధ మునను పొసగదని సూత్రాభిప్రాయము. 

పూర్వ పక్షము : `

పూర్వ సూత్రమున జెప్పబడిన ‘అవయవి సద్భావాత్‌ అను హేతువు నంగీకరింపక శంకించుచున్నాడు. 

‘‘ సాధ్యత్వా దవయవిని సందేహః’’ 2.1.33.

అవయవిని R అవయవియందు, సందేహఃR సంశయమున్నది. కారణమేమన, సాద్యత్వాత్‌ Rఅవయవముకంటె వేరుగా నవయని యొకటి కదని సాధింపవసి యుండుట వన 

అవయని సిద్ధమైనపుడు (ఉభయు నంగీకరించిశ్రీన మీదట) ‘అవయని సద్భావాత్‌’ అవయవి యుండుట వన నను హేతువు ప్రయోగింపవీగును. అవయవి యొకటి క దందువేని, యది యవయవము ందున్నదై ప్రతి అవయవమునను సంపూర్ణముగా నుండునా? లేక ఏకదేశముగా నుండునా? ఒకయవయవమున సంపూర్ణముగా నుండునన్న మిగిలిన యవయవము వ్యర్థముగును. మఱియు అవయవి ప్రత్యక్షమే యనుచున్నావు కాబట్టి, ఒక్కయవయవమున సంపూర్ణముగాగ యవయవి ప్రత్యక్షము కావయునన్న వస్తుప్రత్యక్షమునకు కారణముగు మహత్వానేకద్రవ్యత్వ మునటనుండ వయునుకదా? అదియెట్లు పొసగును? ఇంతియకాక ప్రత్యవయవమునకు అవయవి సంపూర్ణముగా నున్న శృంగమున స్తనకార్యము సంపన్నముగా వసియుండును. అదియెటను కానరాదు. కాబట్టి ప్రత్యవయవ మునను అవయవి సంపూర్ణముగా నుండునన మీపడదు. కనుక ఏకదేశముగా ` అసంపూర్ణముగ నుండునన్న నదియు పొసగదు. అవయవి కాధారమగు నవయవముకు మించి దానికి గ యేయదేశములేమి? అందువన ‘అవయవి సద్భావాత్‌’ అను హేతువు సందిగ్ధమై సిద్ధాంతపక్షమును సాధింపజాదని సూత్రాభిప్రాయము. 

ఉత్తరపక్షము : `

‘‘సర్వాగ్రహణ మవయవ్యసిద్ధేః 2.1.34.

అవయవ్యసిద్ధేఃR అవయవముకంటె భిన్నముగా అవయవిలేని యెడ, సర్వాగ్రహణమ్‌ R ద్రవ్యాది పదార్థమున్నియు ప్రత్యక్షము కాకుండుట సంభవించును. 

ద్రవ్యగుణకర్మాది పదార్థమున్నియు నింద్రియముచే గ్రహింపబడుచున్నవి కదా ! లోకమున న్లెరచే, ‘ఇది జము’ ‘ ఇది భూమి’ ‘ఇది యగ్ని’ యని ద్రవ్యముÑ ‘ఇది నుపు’ ‘ఇది తొపు’ ‘ఇది పరమాణము’ నని గుణముÑ ‘తినుచున్నాడు’ ‘వండుచున్నాడు ’ ‘నడుచుచున్నాడ’ని క్రియు గ్రహింపబడుచుండుట నిర్వివాదము. అవయవముకంటె వేరుగా నవయవియే లేక వయవయ సముదాయములే ద్రవ్యాదుగునెడ నవయమము తీంద్రియము యినందువన ద్రవ్యాదు మనచే నెన్నడు గ్రహింపబడకుండవయును. కావబట్టి, యవయవి నంగీకరింపని పక్షమున సర్వము గ్రహింపబడకుండవసిన స్థితి యేర్పడును. 

అవయవి విషయమున నది యవయవములో నేక దేశముగ నుండునా? సంపూర్ణముగా నుండునా? యని ప్రశ్నించుటయు తగదు. కారణమేమనÑ ఏకదేశ మనునది యనేకములో నొకదానికి పేరు. అనేకావయవములో కొన్నింటినో యొకదానినో యేకదేశమని వ్యవహరించుట యుచితము. అవయవియొక్కటే కాబట్టి యం దేకదేశమనియు సంపూర్ణమనియు వ్యవహారము పొసగదు. అట్లయిన, ననేకావయవములో నొక యవయవి యెట్లున్నదిÑ అందువా: ఆశ్రయాశ్రిత భావమున `సమవాయమున నందుము. ఆశ్రయాశ్రితమున నే మందువా? ఏవి దేనికంటె భ్నిముగా నుండజావో (స్వయముగా సిద్ధింపవో) యవి యాశ్రవయము ` అవయవము, అది యాశ్రితము అనగా అవయవి. అవయవమును విడిచి యవయవి యుండనేదరు. ఇదియు యాశ్రయాశ్రితభావము R సమవాయము. ఇట్లు సమస్తావయవాశ్రితమగు నవయవి నంగీకరించినందువన నెట్టిదోషము నుండ జాదు. 

అవయవముకంటె వేరుగా నవయవి యొకటి కదని తెలిసికొను టెట్లన : 

‘‘ధారణాకర్షణోపపత్తే ః ’’ 2.1.35.

దారణాకర్షణోపపత్తే ః R ధారణ ఆకర్షణవన నవయవి తెలియబడును. 

అవయవికి సంబందించి ఏక దేశమును గ్రహించినపుడువయవియు గ్రహింపబడును. ఒక పదార్థములో నొకభాగమును పట్టుకొననపుడాభాగము (ఏకదేశము) తో బాటు ఆ పదార్థమంతయు పట్టుకొనబడును. అపుడాయవయవి (పదార్థము) మఱియొక స్థానమునకు పోజాదు. ఈ స్థితియే ధారణమనబడును. అవ యవిలో నొకభాగమును పట్టుకొనపుడు దానితోపాటు అవయవియు పట్టుకొనబడి మఱియొక స్థానమునకు చేర్పబడుట ఆకర్షణమనబడును. అవయవియే లేని పక్షమున నీధారణాకర్షణ ము సంగతముకావు. కాబట్టి ధారణాకర్షణము సంగతియే వయవయముకంటె అవయవి భ్నిముగా నున్నదని తొపుచున్నది. 

ఆశంకాపూర్వక సమాధానము : `

‘‘సేనావనవద్గ్రహణమితిచే న్నాతీంద్రియత్వా దణూ

నామ్‌’’ 21. 36.

సేనావననత్‌ R (మనష్యు, వృక్షము ననువానికంటె భిన్నము గాని ) సేనావనమువలె, గ్రహణమ్‌ R అవయవముకంటె భిన్నము కాని ఘటపటాది వస్తువు గ్రహింపబడును. ఇతిచేత్‌ R అందువేని, న R అట్లుకాజాదు. (కారణమేమన) అణూనామ్‌ R అవయవమున బడు పరమాణువు, అతీంద్రియత్వాత్‌ R ఇంద్రియముచే గ్రహింపబడని స్వభావము కవగుట వన.

వృక్షముగానీ, మనుష్యుగానీ యంతీర్రదియము ` ఇంద్రియముచే గ్రహింపబడనివికావు అవి వేరుగా గ్రహింపబడన ప్పుడు వనమనియు, సేనయనియు నందుము. మనము వస్తువులో నేకదేశమనియు, నవయవమునియు వేనిననుచున్నామో యవిపరమా ణులేకదా ! అవి వృక్ష మనుష్యువలె కాక యంతీంద్రియము. కాబట్టి యింద్రియముచే గ్రహింప బడవు. అట్టియెడ వాని సముదాయములో ఘటపటాది బుద్ధియెట్లు కుగును? అవయ వము తీంద్రియము యినప్పుడు వాని సముదాయ మింద్రియ గోచరమనుట పొసగదుకదా? మఱియు ఘటపటాదును చూచిన పుడు ‘ఇది యొక ఘటము’ ‘దఇదియొక పటము’ నని బుద్ధికుగును. అట్టియెడ, అవయవముకంటె వేరుగా నవయవి యొకటి యంగీకరింపకున్న ‘ఒకఘటము, ఒకపటము’ నను జ్ఞానములో ఒక్కటి యననేమి? ఒక్కటి యనుదానికి విషయము అనేకావయ వము కాజావు కదా? అవయవముకంటె వేరుగా నవయవి యొండులేనియెడ ఒక్కటియను బుద్ధియెట్లు సమన్వయింప వీగును? కాబట్టి యవయవి యొకటి యంగీకరింపక తప్పదు. ఇట్లు ప్రత్యక్ష మనుమానము కానేరదు. 

పూర్వ పక్షము :` (అనుమాన ప్రమాణ పరీక్ష)

‘‘రోధోపఘాత సాదృశ్యేభ్యో వ్యభిచారా దనుమాన

మప్రమాణమ్‌’’.  2.1.37.

అనుమానమ్‌ R అనుమానప్రమాణము, అప్రమాణమ్‌R ప్రమాణము కాదు కారణమేమన, రోధోపఘాతసాదృశ్యేభ్యః R రోధోపఘాత సాదృశ్యము వనకుగు అనుమానిక జ్ఞానముందు, వ్యభిచారాత్‌ R ప్రామాణ్యము వ్యభిచరించుటవన.

ప్రవాహమున కడ్డుగట్టు (రోధము)చే నిండిన నదిని చూచి వర్షము కురిసినదని యనుమానింతుమేని యటప్రామాణ్యముండదు. చీముండుతావునకు పద్రవము (ఉపఘాతము) కగించుటచే బాయితీర్చి స్థానాంతరమునకేగు చీమను జూచి వర్షము కురియునని యీహించిన నటను ప్రామాణ్యముండదు. ఇట్లే మయూరమువలె నెవడేని యరచిన యరుపులో సాదృశ్యముండుటచే వర్షముకురియనున్నదని యనుమానింతుమేని యట్టియెడను ప్రామాణ్య ముండనేరదు. ఈ మేడుతావుందును అనుమాన స్వరూపముండినను ప్రామాణ్యము సున్న. ఈ యనుమానములో ననుమాన లోనము లేకపోలేదు కాబట్టి యనుమాన మప్రమాణము. 

ఉత్తరపక్షము : `

‘‘నైకదేశ త్రాస సాదృశ్యేభ్యో-ర్థాంతరభావాత్‌ ’’ 2.1.38.

న R పూర్వ సూత్రమున చెప్పినది సరికాదు. ఏయన, ఏకదేశ త్రాస సాదృశ్యేభ్యఃR ఏకదేశ త్రాస సాదృశ్యము వన కుగు జ్ఞానము, అర్థాంతర భావాత్‌ R అనుమాన జ్ఞానము కంటె భిన్నముగుటచే, 

పూర్వ సూత్రమున గట్టు, ఉపద్రవము, పోలిక వన ననుమాన మేర్పడుచున్నది కాని, అందు ప్రామాణ్యము లేదనుట సరికాదు. కారణమేమన, నదీప్రవాహమునకు రోదమేర్పరుచుటవన (అడ్డు కట్టుట వన) నేర్పడు నదీపూర్ణత వర్షము కురిసిన దనుటకు పూర్ణహేతువు కాదు. అది హేతువున నేకదేశమే. వర్షము కురిసిన దని యనుమూ నించుటకు హేతువు నది నిండుటయే కాక నురుగు, మురికితో కూడిన క్రొత్తనీరు ప్రవాహము నగపడ వయును. అట్టి ప్రవాహమే హేతు పగును. చీముండు తావున కుప ద్రవము (ఉపఘాతము) కలిగించినపుడట చీము భయము (త్రాసము) తో పరువిడును. అట్టి త్రాసయుక్త పిపీలిక పంక్తి యొక్కటియే కురియబోవు వర్షమునకు హేతువు కాదు. ఉపద్రవాదు వన కుగు భయము లేనపుడు పుతావులో చీము తమ యుండమును తీసకొని యున్నత స్థానము కేగుట కురియబోవు వర్షమునకు హేతువు. మఱియు నిట్లే మయూరకేకాసాదృశ్యము గ యితర ధ్వరను కురియనున్న వర్షమునకు హేతువుగాక మయూరకేకలే హేతువగును. కాబట్టి హేతువు కాని వానిని హేతువుని చెప్పి వాని వన గుగు ననుమితి యనుమితి గాదనుట తగదు. హేతువు సరిగాకున్న అనుమానమున ప్రామా ణ్యము లేకున్నను దోషము లేదు. హేతువు సరిjైు యను మాన మప్రమాణమైన దోషమగును. పూర్వపక్షమున నట్టి దోషమొండును చూపబడలేదు, కాబట్టి భూత భవిష్య ద్వర్త మాన విషయికమగు ననుమాను ప్రమాణమే .

భూత భవిష్య ద్వర్తమాన కాము సిద్ధించిన గదా తద్విషయిక మగు అనుమానము సిద్ధింపగదు. కాగా వర్తమానకామే లేదని పూర్వపక్షము చేయుచున్నాడు. 

‘‘ వర్తమానాభావ ః పతత ః పతితపతితవ్యకాలోపపత్తేః’’

2.1.39.

పతతఃR తొడిమనువీడి క్రిందపడుచున్న ఫమునకు, పతిత పతి తవ్యకాలోపపల్తే ఃR పడినకాము. మరికొంత పడనున్న కాము తక్కవేరు సమయము లేకుండుట వన వర్తమానాభావఃR వర్తమానకామనునదిలేదు.

తొడిమనుండి యీడి క్రిందబడుచున్న ఫమునకా ఫము భూమిని చేరువరకు తొడిమకు భూమికి గ యంతరము (దానికి ) మార్గమననగును. ఆ ఫము భూమిని చేరక మద్యలోనే యున్నపుడు అంతవరకు గడచిన మార్గముతో కూడిన కాము పతితకాము (భూతము)Ñ ముందా ఫము భూమిని చేరువరకు గ మార్గసంయుక్త కాము పతితవ్య (భవిష్యత్తు) కముననుట తగును. ఫము భూమిని చేరుట కింతకంటె వేరొక మార్గమున్నదన మీలేదు. కాబట్టి భూత భవిష్యత్తు కాక వేరొక వర్తమాన మెటనున్నది? 

ఉత్తరపక్షము : `

‘‘తయోరప్యభావో వర్తమానభావే దతపేక్షత్వాత్‌’’

2.1.40.

తదపేక్షత్వాత్‌ R వర్తమానము నపేక్షించుటవన, వర్తమానా భావే R వర్తమాను లేనియెడ, తయోరస్యభావ ఃR భూత భవిష్య త్కాము నుండవు. 

కాము మార్గముచే వ్యక్తం చేయబడదు. ఇయచే వ్యక్తము చేయబడును. ఫము పడుచున్నదను తావునపడుట యను క్రియ సమాప్తమైన పతితకాము ` భూతకా మన బడును. పడనున్న క్రియ పతితవ్యకామును (భవిష్యత్తును) తొపును. ఈ రెండు దశందును ఫమున క్రియ యుండనేరదు. పడుట యను క్రియ ఫమున వర్తించు కాము వర్తమానకా మనబడును. ఇట్లు క్రియకు, వస్తువునకు గ సంబంధమును తొపునది వర్తమాన కాము. ఆ వర్తమానకాము నపేక్షించి భూత భవిష్యతావ్కము లేర్పడును. కాబట్టి వర్తమానమే లేదనని భూత భవిష్యత్తు నుండజావు. 

‘‘నాతీతా నా గతయో రిత రేత రాపేక్షాసిద్ధి ః ’’  2.1.41.

ఆతీతానాగతయోఃR భూత భవిష్యత్తుకు, ఇతరేతరాపేక్షా సిద్ధిఃR ఒకదానినపేక్షించి మరియొకటి సిద్ధమగుట, న R లేదు

మఱియు భూతకాము భవిష్యత్తును గానీ, భవిష్యత్తు భూత కామునుగానీ యపేక్షించి సిద్ధింపనేరవు. ఒక సిద్ధవస్తు వన్యవ స్తువును సిద్ధింపజేయునుగాని స్వయముగా నసిద్ధమై యన్యవస్తువును సిద్ధింపజేయు ననుట యసంభవము. భవిష్యత్తు సిద్ధించుటకు పూర్వమే భూతముగతించును. భూతకాము గతించిన యనంతరముకాని భవిష్యత్తు కుగనేరదు. 

వీనిలో పరస్పరాపేక్ష కానిపింపదు. హ్రస్వదీర్ఘము పరస్పరాపేక్షము. హ్రస్వము నపేక్షించి దీర్ఘముదీర్ఘమగునుగాని హ్రస్వము సిద్ధించునుగాని యదిలేనినా డది సిద్ధింపదు. అట్టియపేక్ష భూతభవిష్యత్తులో కానరాదు. కాబట్టి వర్తమాన కా మంగీకరింప తప్పదు. 

వర్తమాన కాము వస్తువున్నదని తొపును. వర్తమాన మంగీకరింపనియెడ ద్రవ్యమున్నది, గుణమున్నది, కర్మమున్నదని ప్రయోగింపజామని వివేకము. 

భూతభవిష్యత్తు పరస్పరాపేక్షము కాకున్న పోనిండు, వర్తమానాపేక్షము మాత్రమెట్లు కాగవన,

‘‘వర్తమానాభావే సర్వాగ్రహణం ప్రత్యక్షానుపపత్తే ః ’’

2.1.42.

వర్తమానాభావే R వర్తమానమే లేనియెడ, ప్రత్యక్షానుపపత్తేఃR ప్రత్యక్ష ప్రమాణముపపన్నము కాదుగనుక, సర్వాగ్రహణమ్‌ R ప్రపంచమున నే పదార్థమును గ్రహింపబడ జాదు. 

ప్రమాణములో ప్రత్యక్షమున వర్తమాన వస్తువిషయికము. ఉన్న వస్తువును తెలిసికొన నుపయోగించును. వర్తమానమే లేకున్న ప్రత్యక్ష ప్రమాణము సిద్ధింపనేరదు. అను మానాదు ప్రత్యక్ష మూము గుటచే ప్రత్యక్షము సిద్ధింపని నాడు ప్రమాణము లేవియు సిద్ధింపవు. కాబట్టి ప్రమేయ జ్ఞానము కుగుటయే దుర్లభమగును. అందువన వర్తమానము రెండు విధము సిద్ధించుచున్నదని తెలియుచున్నది.  ఒకటి క్రియాసంతాన వ్యంగ్యము. రెండవి యర్థసద్భావవ్యంగ్యము. అనగా అనేక విధక్రియవన వర్తమాను తెలియనగును. వస్తువుయొక్క యునికి వనను తెలియనగును. క్రియాసంతాన వ్యంగ్యమున కుదామరణము : ` వండుచున్నాడు. నరుకుచున్నాడు. పొయ్యి మీద పాత్రనుంచుట, అందు నీరు పోయుట, బియ్యమందులోపోయుట, పోయ్యిలోని పుల్ల నెగదోయుట, అగ్నిని ప్రజ్వలింపజేయుట, తెడ్డుతో కలియబెట్టుట, గంజివార్చుట, పాత్రను దింపుట మున్నగు క్రియాసమూహము వండుటను తొపును. పెక్కుమార్ల గొడ్డలి నెత్తివేయుట నరుకుట యనబడును. 

అర్థ సద్భావ (వస్తుసత్తా) వ్యంగ్యమున కుదాహరణము : ` ద్రవ్యమున్నది. గుణమున్నది. ఘటపటాదున్నవి.  కాము నిత్యమగుటచే వర్తమానత్వమందు సిద్ధించినను అతీతానాగతత్వము లెట్లు సిద్ధింపగవన, 

‘‘కృతతా కర్తవ్యతోపపత్తేస్తూభయథా గ్రహణమ్‌ ’’

2.1.43.

కృతతా కర్తవ్యతోపపత్తే ః R వ్యంజకమగు క్రియవన భూత భవిష్యత్తు సిద్ధించుటచే. ఉభయథాగ్రహణమ్‌ R కాము నిత్యమయ్యు భూతభవిష్యచ్ఛబద్దముచే వ్యవహరింపబడును. 

కామునిత్యమైనను దానిని వ్యక్తపరుచు క్రియ క్షిణికమగుటచే భూత భవిష్యచ్ఛబ్దముచే నది వ్యవహరింపబడుట యసంగతముకాదు. కాముక్రియా వ్యంగ్యమనుట సర్వతంత్ర సిద్ధాంతము . క్రియ క్షణికమై కృతము, కర్తవ్యము, క్రియమాణమున నవి విభజింపబడును. క్రియ విభజింపబడుటచే నాక్రియచేవ్యక్గమగు కామును మువ్విధమువిభక్త మైవ్యవహరింపబడుచున్నది. అందు కృతక్రియచే వ్యక్త కాము అనాగతము ` బవిష్యత్తనబడును. క్రియామాణక్రియచే వ్యక్తమగుకాము వక్తమాన మనబడును. ఇట్లుక్రియాసంబంధము వన కాము భూత భవిష్యద్వర్తమాన శబ్దముచే వ్యవహరింపబడుచు లోకమున న్లెరచే గ్రహింపబడు చున్నది. కాబట్టి  ప్రత్యక్షానుమాన ప్రమాణమును నిర్దుష్టముని తేుచున్నది. 

పూర్వ పక్షము : ` (ఉపమాన పరీక్ష) 

‘‘ అత్యంత ప్రాjైుకదేశ సాధర్మ్యా దుపమానాసిద్ధి ః ’’

2.1.44.

అత్యంత ప్రాjైుకదేశ సాధర్మ్యాత్‌ R (ఇందలి సాదర్మ్య పదము అత్యంత ` ప్రాయ` ఏకదేవ శబ్దము న్నింటితో నన్వయించును.) అత్యం తసాధర్మ్యము వనగానీ, ప్రాయస్సాదర్మ్యము వన గానీ, ఏకదేవ సాదర్మ్యము వనగానీ, ఉపమానా సిద్ధిఃR ఉపమాన ప్రమాణము సిద్ధింపనేరదు . 

ఒక వస్తువు నందుండు దర్మమున్నియు మరొయ దానియందుం డుట అత్యంత సాధర్మ్య మనబడును. దాని వన నుపమానము సిద్ధింపదు. ఒక గోవుతో మఱియొకగోవునుపమింతుమా? ‘ఆవు ఉన్నట్లు ఆవుండును’ అనుముకదా? 

ఒక వస్తువు నందలి యనే ధర్మము మరియొక వస్తువునందుండుట ప్రాయస్సాదర్మ్య మనబడును. ఇదియు నుపమాన సాధకముకాదు. ఎద్దులోనుండు ననే దర్మము మహిషమున నుండును. కాని ఎద్దున్నట్లు మహిషముండుననుట కూడదు. 

ఒక వస్తువునందలి యొకొంచెము దర్మమో మరియొక దాని యందుండుట యేక దేవసాదర్మ్యమనబడును. ఇందునను ఉపమానము సిద్ధింపదు. ఏకదేవసాధర్మ్యము లేనివస్తువు ప్రపపంచమున నుండవు. కాబట్టి ఆపగింజయున్నట్లు మేరు పర్వత ముండుననియు నుపమింప వీగునుగదా !

పై జెప్పిన యుదామరణమునుబట్టి సాధర్మ్యము క్షణముగాగ యుపమానము అర్థసాధనము కాదని పూర్వ పక్షాభిప్రాయము. 

ఉత్తరపక్షము : `

‘‘ప్రసిద్ధసాధర్మ్యదుపమానసిద్ధేః యథోక్తదోషానుప

పత్తి  ః ’’   2.1.45.

ప్రసిద్ధసాధర్మ్యాత్‌ R ప్రసిద్ధసాధర్మ్యమువన, ఉపమానసిద్ధేఃR ఉపమాన ప్రమాణము సిద్ధించుటచేత, యథోక్త దోషానుపపత్తిఃR పై జెప్పబడిన దోషము ుండజావు. 

పూర్వము తనచే తెలియబడిన పదార్తముతో నితర పదార్థముకు గ సమానధర్మము ప్రసిద్ధ సాధర్మ్యమనబడును. దానియందు సాద్యమును సాధించుభావముండును. అత్యంత సాధర్మ్యాదు సాధ్యసాదనముగా క్షణసూత్రమున చెప్పి యుండలేదు. కాబట్టి పూర్వము తనచే నెఱుగబడిన గోవునందుగ ధర్మము గవయమున జూచిగో సదృశమగు నీ జంతువు గవయపదవాచ్యమని యెఱుగుటలో నెట్టి దోషము నుండజాధని భావము. 

అత్యంత సాధర్మ్యాదును ప్రకరణమును బట్టి సాధ్య సాధకము గావచ్చును. (1) రామరావణు యుద్ధము రామరావణు యుద్ధము వలెనే యుండును. ఇట యుద్ధక్రియయా యుద్ధక్రియతోనే యిపమింపబడినది. (2) ఎద్దువలె నీమహిషమున్నది. ఇందు రెండు జంతువులోగ జప్రకర్షమున నెఉ్కడు సాదర్మ్యముండుటచే ఎద్దువంటి బము కది మహిషమని యుపమానము. (3) ఆవగింజవంటిదే మేరువు : ` అనుటలో ఆవయెట్లు ఉనికి (సత్త) గదియో అట్టే మేరువు నునికి గదియని స్వ్పసాదర్మ్యము ఉపమానమని యెఱుగునది. 

పై యుదాహరణము ద్వారా పూర్వపక్షమున జూపిన దోషము నుద్ధరించుటచే నుపమాన ప్రామాణ్యమును దొగింప నేరికిని శక్యము గాదని వివేకము.

పూర్వపక్షము : `

‘‘ప్రత్యక్షేణాప్రత్యక్ష సిద్ధేః’’ 2.1.46.

ప్రత్యక్షేవ R ప్రత్యక్షగోచరమైన గోసాధర్మ్యాదుచే, అప్రత్యక్షసిద్ధేః R అప్రత్యక్షమగు గవయ సంజ్ఞావిశిష్టమగు గవయము తెలియబడుట వన నుపమాన మనుమానమే యగుచున్నది. 

ప్రత్యక్షధూమముచే నగ్నిననుమానించునట్లు ప్రత్యక్ష గోసాదృశ్య ముచే గవయము నెరుగుటచే యుపమానము. కాబట్టి యనుమాన మునకును, నుపమానమునకును నెట్టి భేదము లేదు. అందువన నుపమాన మనుమానాంతర్గతమే.

‘‘ నా ప్రత్యక్షగవయే ప్రమాణార్థ ముపమానస్య

పశ్యామః’’   2.1.47.

ఉపమానస్య R ఉపమాన ప్రమాణముయొక్క, ప్రమాణార్థమ్‌ R ప్రమాణ శబ్దార్థమును, అప్రత్యక్షే R ప్రత్యక్షముకాని, గవయే R గవయ సంజ్ఞతో కూడిన గవయ పదార్థమున, న పశ్యామఃR అంగీకరింపము. 

గో సాదృశ్యముచే నప్రత్యక్ష గవయమును సాధించుట యుపమాన ప్రమాణార్థ మైనచో నది యనుమానాంతర్గతమగును. కాని,  ప్రత్యక్షముగా గ్రహింపబడు గవయము గవయ పద వాచ్యమను సంజ్ఞా సంజ్ఞి సంబంధమును సాధించుట మాయుపమానమునకు ఫము.    కాబట్టి ప్రత్యక్షమగు గో సాధర్మ్యముచే నా సంబంధము తెలియబడినప్పటికి ధూమమును వహ్ని ననుమానించి నట్లెన్నడు కాజాదు అనుమానమున ధూమమున్న తావున వహ్నియుండునను వ్యాప్తిస్మరణ ముండును. ఉపమానమున నట్లుగాక ‘గోవెట్లో గవయ ముట్లు’ అను నారణ్యకవచనము స్మరింపబడును. గో సాదృశ్యము ప్రత్యక్షమగును. ఇట్లు అనుమానోపమానములో మహదంతర మున్నదని సూత్రాభిప్రాయము.

‘‘‘తధేత్యుపసంహారా దుపమానసిద్ధేర్నావిశేషః’’

2.1.48.

తధేత్యుపసంహారాత్‌ R ఉపమానము (యథాగౌస్తథాగవయః ` గోవెట్లో గవయముట్లు) అను వాక్యముద్వారా, సిద్ధేః R సిద్ధించుట వన,  న అవిశేష ఃR అనుమానముతో సమానముకాదు.

‘గోవెట్లో గవయమట్ల’ను వాక్యముద్వారా ఉపమానము సిద్ధించును. అనుమానమున నట్టి వాక్యజ్ఞానమునకు తావులేదు. కాబట్టి ఉపమాన మను మానము కాదు. 

పూర్వపక్షము : ` (శబ్దపరీక్ష) 

‘‘శబ్దో-నుమానమర్థస్య అను పబ్ధే రను మేయత్వాత్‌.’’

2.1.49.

అర్థవ్య R శబ్దవిషయమగు నర్థము, అనుపబ్ధేఃR ప్రత్యక్షముగా నుపబ్ధముకాక, అనుమేయత్వాత్‌R అనుమానింపవక్యమగుట వన, శబ్దఃR శబ్దప్రమాణము, అనుమానమ్‌ R అనుమానమే. 

పరోక్షము, అపరోక్షమునని యర్థము రెండు విధము. అందపరోక్షము ప్రత్యక్ష ప్రమాణముచే నుపబ్ధమగును. పరోక్షమట్లు కాదు. కాబట్టి యది యనుమానమునకు విషయమగును. పరోక్షా పరోక్షముకు మించి మఱియెండు పదార్థము ప్రపంచమున నగానము. అట్టియెడ శబ్ద ప్రమాణమును వేరుగా నంగీకరింపనే? విషయభేదము నను సరించియే ప్రమాణభేదమును స్వీకరింప వయును. అనుమానమెట్లు ప్రత్యఓముకాని విషయమును తొపునో అట్లే శబ్దమును పరోక్ష విషయమునే బోధించును. కాబట్టి శబ్ద ప్రమాణము అనుమానాంతర్గతమే కాదు? 

‘‘ ఉపబ్ధే రద్వి ప్రవృత్తిత్వాత్‌ ’’       2.1.40.

ఉపబ్ధేఃR శబ్దమువనను, అనుమానము వనను కుగు జ్ఞానము, అద్విప్రవృత్తిత్వాత్‌ R రెండువిధముగు ప్రవృత్తు కది కాకుండుట వన శబ్దమనుమానమే. 

అనుమాన ప్రమాణముకంటె శబ్దము భిన్నమగునెడ అనుమానమువన కుగు జ్ఞానము (ఉపబ్ధి) కంటె శబ్దము వన కుగు జ్ఞానము భిన్నప్రకారముగా నుండవయును. ప్రత్యక్ష ప్రవృత్తి యప్రత్యక్షార్థమున నుండును. అనుమాన ప్రవృత్తి యప్రతక్షార్థమున నుండును. అట్లే శబ్దమును భిన్నార్థ విషయిక ప్రవృత్తికదైయున్న ప్రమాణాంతరము కాగదు. అట్లుగాక యనుమానమువలె నదియు పరోక్షార్థమునే తొపుచున్నందువన శబ్ద మనుమానమే. 

‘‘ సంబంధాశ్చ.’’   2.1.51.

సంబంధాశ్చ R వాచ్యవాచక భావక్షణాత్మక నియతసంబంధము వనను శబ్దమనుమానమే.

దృష్టిగోచరమైన ధూమాదిలింగము తమతో సంబంద్ధముగు వహ్నిమున్నగు పదార్థము జ్ఞానమును కలిగించుచున్నవి. అట్లే శబ్దమును శ్రవణగోరచమై స్వసంబంధియగు నర్థమును బోధించును. అట్లే శబ్దమనుమానమే. 

ఉత్తరపక్షము : `

ఆప్తోపదేశ సామర్థ్యాచ్ఛబ్దా ర్థసంప్రత్యయః’’

2.1.52.

ఆస్తోపదేవ సామర్థ్యాత్‌ R ఆప్తోపదేశమువన కుగు (యథార్థ జ్ఞానమునుత్పన్న మొనర్చుట యను) సామర్థ్యముగ, శబ్దాత్‌ R శబ్దమువన, అర్థసంప్రత్యయఃR అర్థజ్ఞానము కుగును. 

లింగమువన లింగితెలియబడినట్లు శబ్దమువననే శబ్దార్థము గోచరమగునెడ శబ్దప్రమాణ మనుమానము కానగును. కాని ఆప్తోపదేశ సామర్థ్యముగ శబ్దమువన నర్థ ప్రత్యయము కుగుటచే నట్లు కానేరదు.

అనుమానమున నాప్తోపదేశమునకు తావులేదు. శబ్దమోయాప్తోపదేశకృత సామర్థ్యసమకారములేక యర్థబోధకము కానేరదు. కాబట్టి శబ్దానుమానములో భేదము లేక పోలేదు. శబ్దమనుమానమువలె పరోక్షార్థమును బోధించినను ఆప్తుచే నుపదిష్టమగుట చేతనే ప్రమాణమై, అర్థజ్ఞానము కలిగించుట కాప్తుచే నుపదిష్టమై ప్రమాణము కావయునను నియమములేని యనుమానముకంటె నెంతో భ్నిమగుట నిర్వివాదమని సూత్రత్పార్యము. 

అనుమానముకంటె శబ్ద ప్రమాణము భిన్నమని తొపబడినది. ప్రాసంగికముగా శబ్దార్థముకుగ సంబంధమెట్టితో పరీక్షింపదచి ముందుగా శబ్దార్థముకు సంబందమే లేదనుచున్నాడు. 

(ఈ ప్రకరణమున శబ్దార్థముకుగ సంబంధ మనినా భావమని పూర్వపక్షము Ñ కాదు సామయికము ` సాంకేతిక మని సిద్ధాంతము).

పూర్వపక్షము : `

‘‘పూరణ ప్రదాహ పాటనానుపబ్ధేశ్చ సంబంధాభావః.’’

2.1.43.

పూరణప్రదాహపాటనామపబ్ధేఃR మోదకము, అగ్ని, కత్తియను శబ్దము నుచ్చరించినపుడు ముఖము (నోరు) నిండుటగానీ, దహింపబడుటగానీ, చ్పీబడుటగానీ జరుగుటలేదు, కాబట్టి, సంబంధాభావఃR శబ్దార్థముకు సంబంధము లేదు. 

శబ్దార్థముకు సంబంధమున్న శబ్దసమీపమున నర్థము, అర్థసమీపమున శబ్దము నుండవయును. అర్థ సమీపమున శబ్దమున్నదని చెప్పవనుపడదు. అట్లున్నపక్షమున, శబ్దముకంఠ తాల్వాది ముఖావయవముచే నుచ్చరింపబడుచున్నదికదా! అదియెట్లు సంభవమగును? అర్థము (ఘటపటాది వస్తువు)న్న చోట కంఠ తాల్వాది అవయవము లేవుకదా! శబ్ద సమీపమున నర్థమున్న దందుమా, నోటిలోని తాల్వా ద్యవయవ ప్రదేశముచే నగ్ని, మోదకాది వస్తువుచే నోరు దహింపబడుటయు, నిండుటయు జరుగవయును కదాÑ అట్లు జరుగకపోవుటచే శబాÊంతికమున నర్థమున్నదనుటయు పొసగదు. కాబట్టి శబ్దార్థముకు సంబంధము లేదు. 

‘‘శబ్దార్థవ్యవస్థానా దప్రతిషేధః’’         2.1.54.

శబ్దార్థ వ్యవస్థానాత్‌ R శబ్దమువన కుగు నర్థజ్ఞానమున వ్యవస్థయుండుట వన, అప్రతిషేధఃR శబ్దార్థముకు సంబంధము లేదనుట తగదు. 

శబ్దార్థము పరస్పరము సంబద్ధము కానియెడ శబ్ధమువన కుగు నర్థజ్ఞానమున (ఒక శబ్దమొక యర్థమును తొపునుకాని సర్వార్థమును తొపదను) వ్యవస్థ యుండనేరదు. వ్యవస్థ కనబడుచున్నది కాబట్టి సంబంధమున్నదనియే తేుచున్నది. కానియా సంబంధము కుండకు అందలి రేగుపండ్లకు నున్న సంబంధమువలె సంయోగముకాదు. తంతు పటముకువలె సమవాయమునుకాదు. సంయోగ, సమవాయ సంబంధములో నొకటి శబ్దార్థముకుగ సంబంధమగునెడ మోదకాది శబ్దోచ్చారణవన పూరణ దాహాదు కుగవసియుండును. కాబట్టి శబ్దార్థము సంబంధము సంయోగముగానీ, సమవాయముగానీ కాక యవినాభావమని పూర్వపక్షి యభిప్రాయము. 

ఉత్తరపక్షము : `

‘‘ న, సామయ కత్వాచ్ఛబ్దార్థ సంప్రత్యయస్య’’   1.1.55.

శబ్దార్థ సంప్రత్యయస్య R శబ్దమువన కుగు నర్థజ్ఞానము, సామయికత్వాత్‌ R (ఈ శబ్దమువన నీయర్థము తెలిసికొనదగునను వీశ్వర సంకేతము సమయమనబడును) సామయిక మగుటవన, న R అవినాభావ సంబంధము కాదు. 

‘ ఈ శబ్దమున కిదియర్థము’ లేక ‘ఈశబ్దముచే నీయర్థమ తెలియనగును’ అనునియమము ` సమయము (సంకేతము) అనబడును. అట్టిసమయే శబ్దార్థము సంబంధమునకు హేతువు. కాబట్టి శబ్దార్థసంబందమును వాచ్యవాచక భావ సంబంధమనియు, వృత్తియనియు, శక్తిమనియు వాడుదురు. పరంపరగా వృద్ధవ్యవహారాదువన నా (సమయము) సంబంధము తెలియబడును. దానింబట్టి శబ్దమువన నర్థ ప్రత్యయము కుగును. వ్యవస్థయు నేర్పడును. శబ్దార్థముకు గ సంబంధము స్వాభావికమని యంగీకరించు వారును ఆ సంబంధము జ్ఞాతమయినవారికే శబ్దమువన నర్థబోధము కుగునని యంగీకరించకతప్పదు. జ్ఞాతమగుటయన, ఈ శబ్దమీయర్థమునకు వాచకమనియో, ఈ శబ్దముచే నీయర్థమెరుగదగుననుటయోకదా. ఇదియే సమయము, కాబట్టి శబ్దార్థము ప్రత్యయము సాంబంధికముగాక సామయికమే యగును.

‘‘ జాతివిశేషేచా నియమాత్‌.’’      2.1.56.

జాతివిశేషేచ R ఘటాదిజాతిభేదమునందును, అనియమాత్‌ R పట్శబద్వఆచ్యత్వ నియమములేకుండుట వన భవ్దార్థసంబంధ మవినా భావముకాక సామయికమే యని యర్థము.

మఱియు శబ్దార్థము స్వాభావిక సంబంధము కవగునో ఘటాద్యర్థము పటశబ్దముచేతను బోధింపబడవసియుండునపను నియమ ముండియుండెడిది. అట్టిది కానము. కాబట్టి సంకేత హేతుకమే శబ్దార్థ జ్ఞానము. 

శబ్దప్రామాణమును సామాన్యముగ పరీక్షించి విశేష రూపమున పరీక్షింపనెంచి సూత్రమును రచించుచున్నాడు. 

పూర్వ పక్షము : `

‘తదప్రామాణ్యమనృతవ్యాఘాతపునరుక్తదోషేభ్యః’’

2.1.57.

(అయథార్థమును జెప్పుట యనృతమనబడును. అసంబద్ధమును జెప్పుట వ్యాఘాత మనబడును. చెప్పినది మర జెప్పుట పునరుక్తమనబడును.) అనృతవ్యాఘాతపునరుక్తదోషేభ్యఃR అనృతాది దోషమువన, తత్‌R బ్రాహ్మణప్రభృతి అదృష్టార్థబోధక శబ్దము, అప్రామాణ్యమ్‌ R ప్రమాణము కావు. 

శబ్దము దృష్టార్థప్రపక్త ృకము. అదృష్టార్థ ప్రపక్త ృకము నని రెండు విధము. అందు వైదికశబద్మఉు దృష్టార్థప్రవక్త ృకము. ఈశ్వరుడు సర్వజ్ఞుడును, సర్వద్రష్టయు నగుటంజేసి, ఈవ్వరీయముయిన ఋగ్యజుస్సామా దర్వము నబడు వైదిక శబ్దము దృష్టార్థప్రపక్తృకరమునుటలో నెట్టి సందియము నుండదు. ఆjకబట్టి వైదికశబ్దము అనృతవ్యాఘాత పునరుక్తాది దోషయక్తుము కానేరవు. ఋగ్యజుస్సామము బ్రహ్మపద వాచ్యము. కారణము బ్రహ్మప్రభవముగుటయో బృహదర్థకము గుటయో యననగును. వేదము బ్రహ్మపదవాచ్యమునుట కుదామరణము.

‘‘ బ్రహ్మణః ప్రణవంకుర్యా దాదావంతేచ సర్వదా

స్రవత్యనోంకృతం పూర్వం పరస్తాశ్చ విశీర్యతే’’ 

(మను. 2.74)

బ్రహ్మ, ఛందస్సు, వేదము, మంత్రమునను పదము పర్యాయము. వేదమంత్రము కాద్యంతములో ప్రణవము నుచ్చరింపవయునని శ్లోకాభిప్రాయము. 

ఇట్లు బ్రహ్మపదవాచ్యముగు ఋగాది వేదముకు వ్యాఖ్యనము. ఋషుచే వ్రాయబడి బ్రాహ్మణము నబడును. అందు ఋగ్వేద వ్యాఖ్యానము ఐతరేయ బ్రాహ్మణము. యజుర్వేద వ్యాఖ్యానుమ తాండ్యబ్రామ్మణము. అథర్వవేద వ్యాఖ్యానము గోపథ బ్రాహ్మణము. 

ఇట్టి బ్రాహ్మణములో నొకట (పుత్రకామః పుత్రేష్ట్యాయజేత) ప్తుకామి పుత్రేష్టియాగము నొనరింపవయునని విధిగదు. ఆవిధిననుసరించి పుత్రకామేష్టి నొనరించినను పుత్రు కుగకుండుట చూచుచున్నాము. కాబట్టి యనృత దోషయుక్తమైన యీ వాక్యము అ ప్రమాణము. ఇట్లే (ఉదితే హోతవ్యమ్‌, అనుదితే హోతవ్యమ్‌, సమయాద్యుషితే హోతవ్యమ్‌.) సూర్యుడుదయించిన తర్వాత హోమము చేయవయును. ఉదయింపకముందు హోమమొనరింప వయును. సమయము గతించినతదుపరి హోమము చేయవయును. అని హోమమును విధించి, (శ్యావో-స్యాహుతి మబ్యవహరతి య ఉదితే జుహోతి, శబలో-స్యాహుతి మభ్యవమరతి యో -నుదితే జుహోతి, శ్యావశ్యబవా-స్యాహుతి మభ్యవహరత ః య ః సమయాధ్యుషి తేజుహోతి ) ఉదయించినమీదట హోమమొనర్చిన శ్యాము ఆ యాహుతిని తినునియు, ఉదయింపక పూర్వమొనర్చిన యాహుతిని శబము తినుననియు, సమయాతిక్రమణమొనర్చి చేసిన యాహుతి శ్యావ శబము తినునియు చెప్పుటచే నసంబద్ధములై యీ వాక్యము అర్థబోధకము కాజావు. 

మఱియు, (సవైత్రిః ప్రథమామన్వాహత్రిరుత్తమామ్‌. శత. 1.2.2.6.-) ఈ వాక్యముచే ప్రథమోత్తము ‘సామిధేని’ బుక్కును ముమ్మా రుచ్చరింప వయునని చెప్పుటచే చెప్పినదానిని మరచెప్పుట యను పునరుక్త దోసముండుటచే నప్రమాణమని యభిప్రాయము. 


పై నవర్ణించిన యుదాహరణము వన బ్రాహ్మణ గ్రంథములోని శబ్దము నృతాది దోషయుక్తముగుటచే అర్థ ప్రత్యాయకము ` అర్థబోధకముకాక య ప్రమాణ ముగునని సూత్రాభి ప్రాయము. 

ఉత్తరపక్షము :  (అనృతదోషనివారణ.)

‘‘న కర్మకర్తృసాదనవైగుణ్యాత్‌’’ 2.1.58.

కర్మకర్త ృసాదనవైగుణ్యాత్‌ R కర్మ, కర్త, సాధనము వీని వైక్యము వన ఫము గుగదు. కాబట్టి, నR అనృతదోషము శబ్దమున లేదు. 

శాస్త్రమున చెప్పినట్లనుష్టింపకుండుట కర్మవైగుణ్యము, అనభిజ్ఞత, నిందితాచరణముకవాడగుట కర్త ృ వైగుణ్యము. సమకారి కారణమున్నియు లేకుండుట కర్మ వైగుణ్యము. 

కర్మచేయువ్యక్తియు, సాదనమును, స్వయముగా కర్మయును గుణయుక్తముగా నుండవయును. నాడే శృాస్త్ర విహిత కర్మ సమయమున ఫము నొసంగగుగును. కర్మ, కర్త, సాధనము వీని మూటిలో నేవి గుణరహితములైనను ఫము భించుట దుర్లభము. కాబట్టి శాస్త్రవిహిత కర్ము ఫలోదయము కాకుండుటకు కారణము సాధననాదు లోటే గాని, శబ్దమనృతమగుటకాదు. 

(వ్యాఘాతదోషపరిహారము ) 

‘‘అభ్యుపేత్యకాభేదేదోషవచనాత్‌’’  2.1.59.

అభ్యుపేత్య R ఒకడొక కామును తానగ్నిహోత మొనర్చుట నంగీకరించి, కాభేదే R ఆ కాము నతిక్రమించిన, దోషవచనాత్‌ R దోషమని చెప్పుటవన వ్యాఘా దోసమును లేదు. 

కాము రెండు విధము. ఉదితము. అనుదితమునని సమయాద్యుషిత మనుదితములోనే చేరును. ప్రాతఃసంధి కాము సమయాద్యుషితమనియు, సాయం సంధికాుము సమయావిషతమనియు జెప్పబడును.

ఒకడు అగ్న్యాధాన సమయమున (ఉదితేజుహవాని) ఉదితమును నగ్నిహోతమ్రు చేయుదునని యంగీకరించి, యగ్నిహోత్రముజేయ నారంభించి ప్రమాదాస్యాది దోషముకు లోనై, తానంగీకరించిన కాము నతిక్రమించి యగ్నిహోతమ్రు చేయునెడ వాని యగ్నిహోత ముచ్ఛిన్న మగునని చెప్పుట వ్యాఘాతమనబడదు. నియత సమయమున నగ్నిహోత్రము జేయునెడ నెట్టి దోషము నుండదని సూత్రాభిప్రాయము. కాబట్టి వ్యాఘాతమను శబ్దదోషమిటలేదని వివేకము. 

(పునరుక్త దోషనివారణ)

‘‘ అనువాదోప పత్తేశ్చ’’   2.1.60.

ఒకమాటు చెప్పినదానిని మరచెప్పుట యనువాద మనవచ్చును. కాబట్టి పునరుక్త దోషమును లేదని సూత్రార్థము. 

అనర్థకాభ్యాసము పునరుక్తదోషమనబడును. అర్థవంతమగు నభ్యాస మనువాదమనబడును. చెప్పినది మర జెప్పుట (అభితాహితాభిధానము) సార్థకము, నిరర్థకము నని రెండు విధము సంభవము. అందు నిర్థకము పునరుక్త దోషయుక్తమగును. సార్థకము అనువాద మనబడి దోషముగా నెంచబడు. (‘సవైత్రిః ప్రథమామన్వాహత్రిర్తుమాం’ శత. 1.3.2.6.) అనుస్థమున ప్రథమోత్తమ ‘సామధేను’ ను ముమ్మారుచ్చ రింపవయును విధానము అనువాదమేగాని పునరుక్తముకాదు. 

(‘‘ సమిందేసామి ధేనీ భిర్‌ హోతాతస్మాత్‌ సామిధేన్యో నామ’’ శత  1.3.21.) అను శతపథప్రమాణము ననుసరించి (‘‘ ప్రవోవాజా అభిద్యతోహవిష్మంతోఘృతాచ్యా, నేవాంజిగాతి సుమ్నయః’’ ఋ. 3.1.35.1.) ప్రభృతి బుక్కు పదునొకండు వహ్నిసమింధన వేళలో పాడబడును. కాబట్టి సామదేని బుక్కునబడును. ఈ సామిదేను ప్రకృతి యాగమున పదునైదును, వికృతి యాగమున పదునేడును అనువదింపవయునని విధింపబడియున్నది. (‘‘ సప్తదశసామిధే నీరనుబ్రూయాత్‌’’ ఐత 1.1.1.) (‘‘పంచదశసామిధేనీ రన్వాహ’’ తై. సం. 2.6.8.2.) అనువాక్యము లిందు ప్రమాణము. ఇట్లు విధివిహితమైన యనువాదము నిరర్థక మనంజనదు. కాబట్టి పునరుక్తదోషము లేదని భావము. అనువాదము స్వీకరింపక సమాదానము చెప్పుట (పరిహరించుట) సరికాదు. అనగా, 

‘‘వాక్య విభాగస్య చార్థగ్రహణాత్‌ ’’  2.1.61.

వాక్యవిభాగస్యచ R బ్రాహ్మణ వాక్యములో నను వాదాది భేదము విభాగము, అర్థగ్రహణాత్‌ R అర్థవశమున శిష్టుచే స్వీకరింపబడుటవస పై జెప్పిన సమాధానము తగినదే. 

శిష్టు అర్థవైచిత్య్రమునెఱింగి బ్రాహ్మణ వాక్యము ననువాదాది భేదము విభాగించిరి ఒకానొక యర్థమును విధించువాక్యము విధివాక్య మనబడును. విహితార్థస్తుతిగానీ, ప్రతిషిద్ధార్థ నిందగానీ చేయు వాక్యము. అర్థనాద మనబడును. ఒకానొక విశేషవిషయమును విధింపదచి యొక మారు చెప్పిన దానిని మర చెప్పుట యనువాదమనబడును. 

బ్రాహ్మణ వాక్యమును శిష్టు లెన్నివిధము విభజించిరనగా : `

‘‘ విధ్యర్థ వాదానువాద వచన వినియోగాత్‌ ’’  2.1.62.

ఈ సూత్రమున వినియోగశబ్దము భేదార్థకము. విధివచనము, అర్థ వాదవచనము, అనువాద వచనము నను బేధముతో బ్రాహ్మణ వాక్యము మువ్విధముని సూత్రాభిప్రాయము. 

అందు విధివాక్యము : `

‘‘విధిర్విధాయక ః ’’  2.1.63.

విధాయక ః R ఉపదేశకము (ప్రవర్తకము ` చోదకము) అగు వాక్యము, విధిఃR విధివాక్యమనబడును. ఒకవాక్యము ద్వారా ఏదే నొక కార్యమున ప్రవర్తింపు మనియో లేక వదనియో విధించుట, ‘ఇది చేయుము. ‘‘ ఇది చేయకుము’’ అనుట విధియందురు. 

ఉదా: ` 

‘స్వాధ్యాయో -ధ్యేతవ్యః’ (శత. 11.58.3.)

‘అగ్ని హోత్రం హోతవ్యం’ (శత. 2.2.2.18)

‘‘సత్యంవధÑ దర్మంచరÑ స్వాధ్యాయాన్మా ప్రమద ఃÑ

ప్రజాతుంతుం మా వ్యవచ్ఛేత్సీఃÑ దేవపితృకార్యాభ్యాం

నప్రమదితవ్యంÑ మాతృదేవోభవÑ పితృదేవోభవ. ’’

తై. శి. 111.

అర్థవాదము : `

‘‘స్తుతిర్నిందా పరకృతి ః పురాక్ప ఇత్యర్థవాదః’’

2.1.64.

స్తుతి ఃR స్తుతి, నిందా ః నింద, పరకృతిఃR పరకృతి, పురాక్పఃR పురాక్పము, ఇతి R అని, అర్థవాదఃR అర్థవాదము నాుగు విధము.

ఒకని నొక కర్మయందు ప్రవర్తింపజేయుటలో, లేక యొక కర్మనుండి మరలించుటకో విధివాక్యముద్వారా యటేక్షింపబడి కొండొక యర్థమును ప్రవంసించుచునో లేక నిందించుచునో ప్రవర్తించు వాక్యము అర్థవాద మనబడును. ఆ వాక్యము స్తుత్యాదిభేదము నాుగువిధమునిసూత్రార్థము. 

స్తుత్యాత్మకార్థ వాదము : `

‘‘సయధా -హిస్త్వచో నిర్ముచ్యేత ఏవం సర్వస్మాత్‌

పాప్మనో నిర్ముచ్యతే యేవం విద్వానగ్ని హోత్రం

జహోతి’’ (శత 2.2.3.6)

పాము కుబుసమునుండి విడివడునట్లు అగ్ని హోతమ్రు చేయు వ్యక్తి సర్వపాపమునుండి విముక్తుడగునని యభిప్రాయము. 

‘‘ఏతద్ధవై దేవా వ్రతం చరంతి యత్‌ సత్యం, తస్మాత్‌

తేయశ ః యశోహభతి  ఏవం విద్వాన్‌ సత్యం

వదతి’’ (శత. 1.1.1.5.)

విద్వాంసు సత్యవ్రతము నాచరింతురు. సత్యమాడు వారు యశస్సును బొందుదురని యభిప్రాయము. 

‘‘శిరోవైయజ్ఞ స్వాతిథ్యమ్‌’’ (శత. 3.4.2.1)

ఆతిథ్యము యజ్ఞమునకు శిరస్సువంటిది.

నిందాత్మకార్థవాదము : `

‘‘సమూలోవా ఏష పరిశుప్యతి యో -నృత మభివదతి ’’

(ప్ర. ఉ. 6.1.)

అనృతమాడు వ్యక్తి సమూము నశించును. 

పరకృతిలోణార్థవాదము : `

ఇతరునిచే చేయబిన వ్యాహత విధివచనము పరకృతి,

‘‘హుత్వావపామేవాగ్రే -భిఘారయత్యధపృషదాజ్యం,

తదుహ చరకాధ్వర్యనః పృషదాజ్యమేవాగ్రే -భి

ఘారయన్తి ప్రాణాఅగ్నే ః పృషదాజ్యసమితివదన్తః’’

(శత. 3.8.3.24)

వపను ముందు హోమముచేసి యటుపై పృషదాజ్యము నభిఘరించునని చెప్పి, మర చరకాధ్వర్యు పృషదాజ్యమగ్నికి ప్రాణము కాబట్టి ముందు పృషదాజ్యమునే యభిఘరించునను పరస్పర విరుద్ధమగుటచే నిది పరకృతి.

ఇతిహాసము ద్వారా చెప్పునది పురాక్ప మనబడును.

‘‘ఏతేన హేంద్రోతోదైవాపః, శౌనకోజనమేజయం పారిక్షితం యాఞయాంచకార, తేనేష్ట్యాసర్వాంపాపకృత్యాం, సర్వాం బ్రహ్మహత్యా మపజఘాన, సర్వాంహవై పాపకృత్యాం సర్వాం బ్రహ్మహత్యా మపహన్తి యో -శ్వమేదేన యజతే’’ (శత. 13.5.6.1)

శౌనకుడు జనమేజయునిచే నశ్వమేధమును జేయించెను. అతడశ్వమేధము నొనర్చి సర్వపాపకృత్యమును తొగించుకొనెనని యభిప్రాయము. ఈయర్థవాదము విధివాక్యముతో కూడి యర్థవంతముగును. స్వతంత్రముగా వీనికి సార్థకత యుండదు.

అనువాద క్షణము : `

‘‘విధి విహిత స్యాను వచన మనువాదః’’  2.1.6.5.

విధి విహితస్య R విధిచే విధింపబడినదానిని, అనువచనం R పునర్వచనము ` మర చెప్పుట అనువాదఃR అనువాదమనబడును.

విధినిగానీ విహితార్థమునుగానీ ఉద్దేశించి యనేక పర్యాయము చెప్పెడు వాక్యమనువాద మనబడును. (‘‘త్రిః ప్రథమా మన్వాహ.... ’’) అను నుదాహరణము నిట స్మరింపదగును. (అనువాదోపపత్తేశ్చ’’ 2.1.60)  అను  సూత్రమున అనువాద రూపార్థవాదము స్పష్టపరుపబడినది. మఱియు, (ఓదనం పచేత్‌) ‘అన్నము వండుము’ అనునిధి విధి వాక్యము. (ఆయుర్వచోబం సుఖం ప్రతిభానం చాన్నే ప్రతిష్ఠితమ్‌) అని యర్థవాదము. (పచతు పచతు భవాన్‌) ఇది యనువాదము. ఇందు (పచతు పచతు) వండుము వండుము అని రెండుమార్లు చెప్పుటలో త్వరగా వండుమని బోధయగును. ఇట్టి యర్థమునుద్దేశించి యొక శబ్దము పెక్కుమారునబడుట యనువాద మనబడునని సూత్రాభిప్రాయము. 

‘‘నానువాద పునరుక్తయోర్విశేషః శబ్దాభ్యాసోపపత్తేః’’ 2.1.66.

శబ్దాభ్యాసోపపత్తేఃR చెప్పిన శబ్దమును మరచెపేఉ్పట యభ్యాసమనబడును. అట్టి యభ్యాసము అనువాద పునరుక్తములో రెంటియందుండుటచే, అనువాద పురుక్తయోఃR అనువాద పునరుక్తము లో, నవిశేషఃR భేదము లేదు.

అనువాద పునరుక్తములో నభ్యాసము (ఒక శబ్దము ననేక పర్యాయమునుట) సమానముగ నుండుటచే రెంటి యందును భేదము లేదు. 

ఉత్తర పక్షము : `

‘‘శీఘ్రతర గమనోపదేశ పదభ్యాసాన్నా -విశేష ః 2. 1.6.7.

శిఘ్రతర గమనోపదేశపదభ్యాసాత్‌ R లోకసిద్ధమైన శీఘ్రతర గమనోపదేశమువలె నభ్యాసమును సార్థకమగుటవన, నఅవిశేషఃR అను వాద పునరుక్తము సమానము కావు.

అనువాద పునరుక్తులో నభ్యాసము సమానమైనను అర్థగతభేదము లేకపోలేదు. ఒకనినిన త్వరగా మ్లెమని చెప్పదచి ‘వెళ్లు వెళ్లు’ అని చెప్పుట లోక సిద్ధవిషయము. ఇందొక శబ్దము రెండుమార్లు చర్చిరింపబడుటలో త్వరితము తొపబడును. కాబట్టి యిట పునర్వచనము సార్థకమై అనువాద మనబడును. నిరర్థకముగా నొకపద మనేక పర్యాయము ుచ్చరింపబడుట పునరుక్తి యనబడును. కాబట్టి భేదము లేకపోలేదని సూత్రాభిప్రాయము. 

అనృతాది దోషము లేవన్నంత మాత్రమున బ్రాహ్మణ వాక్యాదు ప్రమాణములా? యన, 

‘‘మంత్రాయుర్వేద ప్రామాణ్యపచ్చతత్ప్రామాణ్య

మాప్తప్రామాణ్యాత్‌’’ 2.1.68.

మంత్రాయుర్వేద ప్రామాణ్యవత్‌ చ R (మంత్రమనగా నిటవేదమని యర్థము ) వేదము, ఆయుర్వేదము నెట్లు ప్రమాణములో అట్లే, తత్ప్రామాణ్యమ్‌ R బ్రామ్మణవాక్యప్రామాణ్యము ననియెఱగ వయును. కారణమేమనÑ ఆప్తప్రామాణ్యాత్‌ R బ్రహ్మవాదుగు ఋషు ఆప్తు వారు ప్రమాణమగుటవన.

ఆయుర్వేదము, ధనుర్వేదము, గాంధర్వవేదము, అర్థవేదమునని నాుగు ఉపవేదము. చరకసుశ్రుతాదిఋషు ఋగ్వేదాదు నాధారముగా తీసికొని చరకసువ్రుతాది గ్రంథము రచించిరి. ఆ గ్రంథము లాయుర్వేదనామముచే వ్యవహరింపబడుచున్నవి. ఇందు వేదానుకూముగా నున్నంత వరకు సఫముగుచు ప్రమాణము గుచున్నవి. కాబట్టి వాని నుదామరించుచు, నట్లే బ్రాహ్మణ వాక్యమును వేదానుకూముగా నున్నంతవరకు ప్రమాణమునియు ప్రతి కూస్థము నప్రమాణమునియు మహర్షి గోతముడు సూత్రమున తన యభిప్రాయమును వ్లెడిరచెనని భావము.

కామెంట్‌లు లేవు:

కామెంట్‌ను పోస్ట్ చేయండి